Ukrayna Nasıl Tarım Devi Oldu?
Ukrayna tarihi boyunca hep tarım konusuyla öne çıkan bir ülke oldu. Günümüzde “Avrupa’nın Ekmek Sepeti” olarak anılan Ukrayna’nın gerçekleştirdiği tarımsal üretimin yaklaşık 400 milyon insanı beslediği tahmin ediliyor.
Ukrayna topraklarının yaklaşık yüzde 70’i tarım arazisi olup kabaca 104 milyon hektar gibi oldukça önemli bir tarımsal alana tekabül ediyor. Ülkenin tarımsal alanının 72 milyon hektarı ekiliyor. Bu alanda yaptıkları üretim ile Ukrayna geçtiğimiz yılda rekor miktarda tarımsal ihracat gerçekleştirdi. 22,4 milyar dolarlık tarımsal ihracat gerçekleştiren Ukrayna’nın Tarım Bakanlığı verilerine göre bu ihracatın ilk üç ürününün 5,3 milyar dolar ile ayçiçeği yağı, 4,9 milyar dolar ile mısır ve 3,6 milyar dolar ile buğday olduğunu görüyoruz. (Karahan, 2022)
Bu rakamlarla Ukrayna, 1991’de Sovyetler Birliğinin çöküşünden bu yana, temel ürünlerin önemli bir tarımsal ihracatçısı olarak devrim öncesi konumuna geri dönmüştür. Dünyadaki yüzdesel ihracat paylarına bakacak olursak buğday ihracatının yüzde 10’unu, arpa ihracatının yüzde 13’ünü, mısır ihracatının yüzde 15’ini ve ayçiçeği yağının ise neredeyse yüzde 50’si gibi oldukça yüksek miktarını gerçekleştirmektedir. Rusya’nın Ukrayna’ya askerî müdahalesi sonrası küresel gıda fiyatlarının yüksek miktarda artışı ve belli yerlerdeki gıda yoksunluklarının sebebi bu hacimdir. Ukrayna’nın bu ekinlerdeki ihracatçı sıralaması ise şöyledir; buğdayda beşinci, arpada ikinci, mısırda üçüncü ve ayçiçeği yağında birinci sırada gelen ihracatçı konumundadır. (Sheldon, 2022)
Ukrayna, başta buğday olmak üzere büyük bir tahıl ürünü üreticisi olarak oldukça önemli bir yerde. Ortalama olarak yıllık hububat üretimi 90-100 milyon tona çıkabiliyor. Bunun yaklaşık 40-50 milyon ton kadarı iç pazara ayrılırken, kalanı ise ihraç ediliyor. Özellikle Rusya’nın Ukrayna’ya askerî müdahale sonrası uyguladığı abluka nedeniyle tarımsal emtia fiyatları oldukça yükseldi. Zira arz oldukça önemli bir şekilde azaldı. Aslında Ukrayna’nın tarihsel olarak bir tarım ülkesi olması bu başarıda önemli bir yer tutsa da bazı coğrafi avantajlarının ve son yirmi yılda uygulamış olduğu tarım politikalarının da bu konuda katkısı büyük.
Ukrayna’nın Coğrafi ve Demografik Avantajları
Ukrayna’nın toprak varlığı dünyada en verimli toprak çeşidi olarak bilinen çernezyomdan oluşuyor ve çernezyomun dünya rezervinin yüzde 30’u Ukrayna’da bulunuyor. (Bonne, 2022) Türkiye’de kara toprak olarak da bilinen çernezyom dünyada üç büyük kuşakta bulunuyor. Bu kuşaklardan en büyüğü Ukrayna ülkesini doğudan batıya kaplayan kuşak. Çernezyom toprakları humusça oldukça zengin. Ayrıca bitkileri besleyen özelliklere sahip olması nedeniyle girdi maliyetini oldukça düşürüyor.
Bunun yanı sıra özellikle Güney Ukrayna bölgesinde su kaynaklarına erişim oranı oldukça yüksek. Doğal olarak çok ciddi miktarda bulunan su rezervi tarımı kolaylaştırıyor. Ayrıca iklimi de bu şartları oldukça besliyor. Büyük bir ılıman karasal iklim bölgesi olan Ukrayna iklim krizi nedeniyle de tarımda gün geçtikçe önemli bir konuma geldi. Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) 2021 yılında yayımladığı buğday üretimi raporunda iklimdeki ısınmanın Ukrayna’nın üretim potansiyelini yüzde 10 oranında artırdığı belgelendi.
Coğrafi olarak oldukça verimli bir ülke olan Ukrayna’nın dış pazara ulaşım için de konumu oldukça iyi. Özellikle güneyinde bulunan Türkiye, Irak, İran ve Mısır gibi ülkelerin tahıl ihtiyaçlarının çok büyük bir bölümünü karşılama kapasitesi deniz ulaşımına erişimin yüksekliği ile doğrudan ilişkili. 2014 yılına kadar Ukrayna toprağı olan Kırım ve şu an Rusya işgalinde olan Odesa limanları bu ihracatın önemli merkezlerini teşkil ediyor.
Ukrayna’nın tarımsal potansiyeli, enerjiyi gerçeğe dönüştüren aslında köklü bir tarımsal araştırma altyapısı ve bilgi birikimidir. Gerek Osmanlı gerekse de Sovyetler Birliği döneminde Ukrayna tarımsal araştırmaların merkezi olmuştur.
Tarım sektörü aynı zamanda Ukrayna’nın 42 milyonluk nüfusunun yaklaşık yüzde 25’ini istihdam ediyor ve bu havuz sektöre oldukça etkin bir katkı sunuyor. Elbette Ukrayna’nın tarihsel bilgi birikimi de ilgili nüfusun yetiştirilmesinde önemli bir yere sahip. (Karahan, 2022)
Ukrayna’nın Tarım Tarihinin Kısa Özeti
1800’lü yıllarda İstanbul’un tahıl ihtiyacını karşılayan Ukrayna, Rusya Çarlığı dönemi boyunca bu misyonunu sürdürdü. Çarlık Rusyası döneminde imparatorluk nüfusunun dörtte birini bulunduran Ukrayna, imparatorluk toprağının 29’da 1’i ölçüsünde olmasına rağmen Rusya’nın tahıl ihyacını büyük oranda tek başına karşılıyordu. Çariçe İkinci Katerina döneminde yabancı yatırımcıların Ukrayna’ya davet edilmesiyle, halk tarımsal üreticilikten işçi statüsüne geçecekti. Bu da ilerleyen yıllarda ciddi krizlere neden oldu. Üretim ciddi oranda sekteye uğradı ve nüfus tarımsal bilgisini kaybetti.
Bolşevik Devrimi ile birlikte kurulan Kolhozlar döneminde Ukrayna tekrar önemli bir tahıl üreticisi konumuna gelmeye başladı. Yerelleştirme ve halka mülk dağıtmanın yanı sıra, Sovyetler tarımsal araştırmaya büyük önem vermeye başladı. Bu çalışmalar meyvelerini çok uzun süre veremedi. Zira yerel halk bu konudaki bilgisini sanayileşme süreci içerisinde kaybetmişti. Bu yüzden tarım alanında reformlar ancak dağılma döneminde işe yaramaya başlayacaktı. Bu dönemde de arpa ve buğday gibi ürünlerin elde aşırı kalması, Ukrayna’nın Avustralya ve Avrupa hayvancılığı için önemli bir ihracatçı olması ile sonuçlandı.
Sovyetler sonrası dönemde araştırma için ayrılan fonların ve çiftçiye verilen sübvansiyonların kesilmesi nedeniyle tarımsal üretim çok ciddi bir krize girdi. Bu kriz o kadar büyüdü ki, büyük bir ihracatçı olan ülke, 1970-80 yılları arasında ithalatçı konuma düştü.
Ukrayna’da Ne Değişti?
Ukrayna bağımsızlığını kazandıktan sonra uzun vadeli bir tarım krizine girdi. Krize daha önce Sovyetlerden alınan sübvansiyonların ortadan kaybolması ve yeni dünya gerçekliğine uyum sağlayamayan sektör neden oldu. Bu süreç sonunda devlet 2001 yılında moratoryum ilan etti ve moratoryum sonucunda tarımsal arazi satışı yasaklandı. Bu sebeple özellikle küçük üretici uzunca bir süre finansmana ulaşamadı. Ancak bahsi geçen durum sektörün gelişmesi için oldukça önemli bir sonuç doğuracaktı. Aracılar bu süreci fırsata çevirerek yerli ve yabancı firmalara arazileri kiralamaya başladı ancak bunun sonucunda yaklaşık yedi milyon Ukrayna vatandaşı işsiz kaldı ve nihai durumda tarım kartelleri çok rahat bir biçimde faaliyet göstermeye başladılar. Zira iş gücü fiyatları oldukça düşmüştü. (Sarna, 2022)
2006-2012 yılları arasında Ukrayna’nın tarımsal ihracatı yaklaşık yüzde 315 artarak 16 milyar dolar dolaylarına kadar yükseldi. Fakat bu dönemde Ukrayna’nın bitkisel üretiminin yüzde 49,8’i yabancı yatırımcılar tarafından kiralanmış arazilerde gerçekleştirilmekteydi. Bu büyüme döneminde Ukrayna hükûmeti oldukça önemli sübvansiyonlar sunarak tarımsal üretimi destekledi. Devlet tarımsal ürünlerden alınan yüzde 18 oranındaki sabit tarım vergisini yüzde 8’e kadar düşürdü ve daha sonra kiralamaları kontrol altına almaya başladı.
2010 yılına kadar Ukrayna’da bir dönüm araziyi kiralama maliyetleri 40 dolar civarındaydı. Devlet bir arazi kiralama bankası oluşturdu. (Sarna, 2022) Bu yolla kiralamanın nominal değeri arazi değerinin yüzde 3’ünden yüzde 7’sine yükseltildi. Bu süreç sonrası 2011’den itibaren arazilerin kiralama bedeli dönümü 70 dolara kadar çıktı. Bu yüzden pek çok küçük çiftlik yerini daha büyük işletmelere bırakmaya başladı.
Yabancı aktörlerin tarımsal üretimden ettikleri yüksek kâr yerli üreticilerin dikkatini çekmeye başladı ve yerli küçük üreticiler birleşerek çok büyük çiftlikler hâline gelmeye başladılar. Ukrayna artık tekrar dev bir tahıl üreticisine dönüşmeye başlamıştı. Devlet de bu süreçleri destekliyor, uluslararası pazarlara açılan üreticiler için yeni teşvikler devreye sokarak süreci kontrolü altında tutuyordu.
Devlet tarımsal arazi satışını da serbest bıraktı, fakat bu satış kararı yabancı yatırımcıyı kapsamıyordu. Yabancı yatırımcılar Ukrayna’dan toprak kiralayabiliyorlar, ucuz iş gücü ve girdi maliyetlerinden fazlasıyla faydalanabiliyorlar, fakat arazilerin sahibi olamıyorlardı. Bu da Ukrayna’nın oldukça güçlü bir arazi varlığını yerel olarak elinde tutmasını sağlıyordu. Yeni yasaya göre, 2024 yılına kadar arazi kiralamış olan yabancı yatırımcılar yeni arazi almak için 10.000 hektara kadar başvuru yapabilecekler. (Pehlivan, 2021)
Tabii ki bu potansiyel, dünyanın diğer devlerinin de dikkatini çoktan çekmiş durumda. Türkiye Cumhuriyeti Kiev Büyükelçiliği’nin 2016 yılında yayımladığı rapora göre “Hâlen ülkede başta Avrupa Birliği’ne üye ülkeler olmak üzere, Çin, Suudi Arabistan gibi birçok ülke tarım alanlarının kiralanması ve hayvancılık, gıda ürünlerinin üretimi gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Ayrıca Çin 2012 yılında Ukrayna’ya vermiş olduğu 3 milyar ABD doları tutarındaki kredi karşılığında 15 yıl süreyle, Ukrayna’daki Devlet Tarım İşletmeleri tarafından üretilen 5 milyon ton ürünü satın alma hakkını elde etti. Ancak Çin bugüne kadar söz konusu miktarın alımını gerçekleştiremediğinden, bu miktarı başka ülkelere pazarlamaya çalışıyor.” (T.C. Kiev Büyükelçiliği, 2016)
Ukrayna’nın tarımsal potansiyeli demografi, coğrafi koşullar gibi sebeplerle oldukça yüksek. Ancak tüm bu potansiyelin gerçek olmasının arkasında muazzam ve köklü bir tarımsal araştırma altyapısı ve bilgi birikimi yatıyor. Sovyetler Birliği döneminde Ukrayna tarım araştırmalarının merkezi idi. Özetle güçlü ve köklü bir araştırma ve geliştirme yapısı ile üretilen bilgi birikimi, eşsiz derecede verimli topraklar, uygun iklim şartları ve politikalar ile birleşince Ukrayna’yı dünya tarımında önemli bir konuma getirmiştir.
Kaynakça
Bonne, K. (2022, Mart). The black gold of Ukraine and the most fertile soils in the world. Retrieved from Godwana Talks: https://www.gondwanatalks.com/l/the-black-gold-of-ukraine-and-the-most-fertile-soils-in-the-world/
T. C. Büyükelçiliği (2016). Ukrayna Tarım ve Hayvancılık Sektörü Raporu. Kiev: Ticaret Ateşeliği.
Karahan, S. (2022, Mart). Milli Düşünce Merkezi. Retrieved from Milli Düşünce Merkezi: https://millidusunce.com/misak/ukraynada-tarim-savasi-mi/
Pehlivan, B. (2021, Kasım). Burak Pehlivan. Retrieved from Burak Pehlivan: https://burakpehlivan.org/8043/dunya-tarim-devi-ukrayna-bu-yil-gerceklesecek-tarim-reformuyla-ihracatcimiz-ve-yatirimcimiz-icin-cazip-bir-pazar-olacak/
Sarna, A. (2022, Temmuz). The transformation of agriculture in Ukraine: From collective farms to agroholdings. Retrieved from https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2014-02-07/transformation-agriculture-ukraine-collective-farms-to: https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/osw-commentary/2014-02-07/transformation-agriculture-ukraine-collective-farms-to
Sheldon, I. M. (2022, Şubat). Orgins. Retrieved from Orgins of History: https://origins.osu.edu/read/ukraine-food-war-agriculture?language_content_entity=en
Bu içerik 314. Sayıda yayımlanmıştır
