Çok Dilli Çocuklarda Dil Gelişimi: Aileler Nelere Dikkat Etmeli?
Çocuğunuz konuşmaya geç mi başladı? Çok dilli çocuklarda bu gerçekten bir sorun mu? Dil gelişiminin kilometre taşlarını, oyun ve iletişimdeki temel ipuçlarını ve uzman değerlendirmesinin nasıl yapıldığını birlikte düşünelim.
Birçok ebeveyn, çocuklarının konuşmaya diğer çocuklara göre daha geç başlaması ya da söylediklerinin yeterince anlaşılmaması durumunda endişelenir. Özellikle çok dilli büyüyen çocuklar söz konusu olduğunda sıkça şu soru sorulur: “Bu normal mi, yoksa çocuğumun yardıma mı ihtiyacı var?” Öncelikle bilinmesi gereken önemli bir nokta var: Çok dillilik, dil gelişiminde bir gecikmeye ya da bozukluğa neden olmaz.
Genel Dil Gelişiminin Parçası Olarak Çok Dillilik
Değerlendirme sırasında dikkat ettiğim iki temel unsur vardır: Üçlü (triadik) ortak dikkat ve çocuğun oyun oynama biçimi. Bu iki alan, çocuğun gelişim düzeyi hakkında değerli ipuçları sunar. Üçlü ortak dikkat; çocuğun bakışlarıyla bir yetişkinle, bir nesneyle ve bu ikisi arasındaki ilişkiyle bağ kurup kuramadığını gösterir. Bu, çocuğun kendi dünyasında mı yaşadığını yoksa dış dünyayı fark edip başkalarıyla birlikte keşfetmeye mi başladığını anlamamıza yardımcı olur.
Birçok ebeveyn, anlaşılır bir şekilde, büyük bir soruya odaklanır: Çocuğum kaç kelime biliyor? Oysa dil ve dil gelişimi, sadece bilinen ve konuşulan kelimelerden çok daha fazlasıdır. Bir dil ve konuşma terapisti olarak, örneğin çocuğun üçlü ortak dikkat becerisine sahip olup olmadığını gözlemlerim.
Tipik bir örnek: Bir çocuk eline bir kalem alır, kapağını çıkarır, şaşırır ve sonra büyük, hayret dolu gözlerle bakışlarını bir yetişkine yöneltir. Sanki şöyle demek ister gibidir: “Bu da neydi şimdi? Açıkla bana.” Çocuk böylece kendi dünyasına bir pencere açar. Bu noktada, bize de yaşananları sözel olarak eşlik etmek düşer.
Dil Becerisinin Gelişiminde Oyun Oynamanın Rolü ve Önemi
Çocuk hâlâ nesnelerin işlevine odaklandığı “işlevsel oyun” aşamasında mı? Yoksa bir nesneye başka bir anlam yükleyerek “sembolik oyuna” geçebiliyor mu? Örneğin, bir lego bloğunu telefon gibi kullanmak. Bu tür gözlemler oldukça değerlidir; çünkü bu alanlarda yaşanan gecikmeler, ister tek dilli ister çok dilli olsun, dil gelişiminde de gecikmelerin olabileceğine işaret eder.
Üçlü ortak dikkat genellikle 9 ila 12. aylar arasında görülmeye başlar. İşlevsel oyun yaklaşık 12. aydan itibaren gelişir, sembolik oyun ise genellikle 18 ila 24. aylar arasında ortaya çıkar.
Benim terapi sürecinde amacım, çocuğa sadece yeni kelimeler öğretmek değil; onun dili kullanarak dünyayı keşfetmesini desteklemektir. Bazı ebeveynler “Biz birlikte çok oyun oynuyoruz,” der. Fakat daha sonra bu durumu gözlemlediğimde şunu görüyorum: Çocuk oynuyor, ebeveyn yanında ama gerçek bir diyalog yok. Çocuk, oyun dürtülerine tepki vermediği gibi sorulara ya da yorumlara da yanıt vermiyor, yanında biri olsa da tek başına oynuyormuş gibi görünüyor. Bu da önemli bir işarettir. Çünkü çocukluk dönemindeki dil gelişimi ebeveynler ve etrafla olan ilişkilerin içerisinde gerçekleşir.
Kontrol Listesi: Çocuğum Beni Oyun Arkadaşı Olarak Görüyor mu?
Çocuğunuzla kurduğunuz oyun ve iletişim bağını değerlendirmek için şu soruları kendinize sorabilirsiniz:
- Yeni bir şey keşfettiğinde benimle göz teması kuruyor mu?
- Bir şeyi bana gösterip benimle paylaşmak istiyor mu?
- Benimle birlikte bir şeye gülebiliyor mu?
- Oyun fikirlerime tepki veriyor mu, yoksa ben orada yokmuşum gibi mi oynuyor?
- Benimle iletişime geçmek için kendi girişimde bulunuyor mu?
Eğer yukarıda sayılan maddelerin çoğu geçerli değilse, bu durum çocukta dil becerisine dair temel eksiklerin olabileceğine işaret edebilir. Böylesi bir durumda da dil ve konuşma terapisi desteği almak, anlamlı olacaktır.
Aileler için bir kılavuz: Bir çocuk üç yaşına geldiğinde hâlâ çok az kelime kullanıyor, çok basitleştirilmiş konuşuyor ya da yaşıtlarına kıyasla belirgin şekilde az konuşuyorsa, bir uzmandan destek almak faydalı olur.
Dil Gelişimi Aşamalar Hâlinde İlerler: Dil Gelişiminde Kilometre Taşları
Her çocuk farklı bir hızda gelişse de, dil gelişiminde bazı ortak kilometre taşları vardır:
- 10–14. aylar: İlk kelimeler söylenmeye başlar.
- 18–24. aylar: İki kelimeli ifadeler ortaya çıkar (örneğin “anne araba”).
- 24–30. aylar: Çocuklar basit cümleler kurar, ilk sorularını sorar ve olumsuz ifadeler kullanabilir.
- 30–36. aylar: Kısa cümlelerle konuşur, sık soru sorar ve küçük sohbetlere katılır.
Eğer bu gelişim adımları gözlemlenmiyorsa ya da belirgin şekilde gecikiyorsa, bir uzmana başvurmak yerinde olur.
Çok Dilli Bir Çocuk Kaç Yaşına Kadar ve Ne Düzeyde Her Dili Konuşabilmeli?
Bu, haklı bir soru olmakla birlikte genel bir yanıt vermek zordur. Çünkü her çocuğun dil gelişimi farklı hızlarda ilerler. Bazı çocuklar üç yaşına geldiklerinde bir dili akıcı konuşurken, diğer dili henüz çok az kullanıyor olabilir. Dilleri karıştırmaları ya da bir dilden diğerine geçmeleri de olağandır.
Burada asıl önemli olan, çocukla düzenli konuşulan dillerde etkili iletişim kurabiliyor olmasıdır. Yani sadece söyledikleri değil; bir şeyi gösterip paylaşmak istemesi, başkalarıyla etkileşim kurması ve tepkiler vermesi de önemlidir. Eğer çocuk, hiçbir dilde kendini anlaşılır biçimde ifade edemiyor ve çevresiyle etkileşim kuramıyorsa, bir uzmandan destek almak gerekir.
Çok Dilli Çocuklarda Dil Gelişimi Nasıl İlerler?
Çok dillilik, çocuğun tüm dilleri aynı anda ya da aynı düzeyde konuşacağı anlamına gelmez. İki temel gelişim biçimi vardır:
- Eş zamanlı iki dillilik: Çocuk, doğumdan itibaren iki ya da daha fazla dille büyür.
- Art arda iki dillilik: Önce bir dili öğrenir (örneğin evde), ikinci dili daha sonra edinir (örneğin kreşte)
Bu süreçte çocukların farklı kişilerle zengin dil deneyimlerine ve dili aktif olarak kullanabilecekleri fırsatlara ihtiyaçları vardır. Uzmanlar, çok dilli çocukların dilleri bağlama göre esnek biçimde kullandığını gözlemler. Örneğin büyükanneyle bir dilde, arkadaşla başka bir dilde konuşmaları, dil karışıklığı değil; dil yeterliliğinin bir göstergesidir.
Çok Dilli Eğitimde Hangi Modeller Var?
Herkese uyan tek bir doğru yöntem yoktur; bunun yerine farklı uygulama modelleri bulunur:
- Tek ebeveyn – tek dil: Bir ebeveyn, sürekli olarak diğer ebeveynden farklı bir dille çocuğuyla konuşur.
- Aile dili ve çevre dili ayrımı: Evde bir dil, dış dünyada (kreş, okul) başka bir dil konuşulur.
- Duruma göre geçiş: Kişiye ya da konuya göre dil değiştirilebilir.
Bu modeller birer kılavuzdur; katı kurallar değil. Aileler kendi yaşam tarzlarına en uygun ve sürdürülebilir yöntemi seçmelidir. Hiçbir modele tam olarak uymamak da sorun değildir. Çocuklar dili olumlu ve doğal bir deneyim olarak yaşadıklarında, gelişim için sağlam bir temel atılmış olur.
Tek Dille Konuşmaya Geçmek, Çocuk İçin Çözüm Değil
Çok dilli aileler için önemli bir not: Bir dil gelişimi sorunu varsa, bu genellikle çocuğun tüm dillerini etkiler. Bu nedenle konuşulan dil sayısını azaltmak ya da bazı dilleri hayatından çıkarmak, ne gerekli ne de etkili bir çözümdür. Çocuğun kendini ifade edebildiği her dil, sosyal ilişkiler kurması ve dünyayı anlaması için bir fırsattır.
Bazı ebeveynler, çok dilliliğin çocuğu zorlayabileceğini ya da gelişimini yavaşlatabileceğini düşünebilir. Oysa bu doğru değildir. Çok dillilik, dil bozukluğuna yol açmaz. Bu nedenle çözüm, dili azaltmakta değil; çocuğun yaşamında anlamı olan dillerde bilinçli ve destekleyici bir ortam sunmaktadır.
