İsviçre’de İslam ve Müslümanlar: 10 Asırlık Bir Tarih
İsviçre’deki Müslümanlarının sayısı, göç geçmişleri ve siyasal ve sosyal katılımları sıkça konu ediliyor. "Ülke Profilleri" serimizde, ülke profilleri serisinde İsviçre’de yaşayan Müslümanlar ve ülkede İslam’a dair verileri ele alıyoruz.
11 Eylül saldırıları, Avrupa şehirlerine yapılan terör saldırıları, DAEŞ (IŞİD) terörü ve Orta Doğu’daki savaşlar, birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi İsviçre’de de İslam dini üzerine yapılan tartışmaları yoğunlaştırdı. Bu durumdan en çok Müslümanlar olumsuz şekilde etkilenmeye devam ediyor. Daha önce minare inşasının Federal Anayasa’da yasaklanması, kantonal düzeylerde yapılan peçe ve burka yasakları ile gündeme gelen İsviçre’de İslam dini ile en güncel tartışmalar İslam’ın kamu tüzel kişiliği kazanması veya başka bir deyişle İslam’ın resmî olarak tanınan bir din olması bağlamında devam ediyor. İsviçre’de İslam ve Müslümanların durumuna göz atmadan önce İslam’ın bu ülkedeki tarihsel sürecine göz atmakta fayda var.
İsviçre’de İslam’ın Tarihsel Süreci
İsviçre’nin İslam dini ile tanışıklığı aslında çok daha eskilere dayanıyor. Resmî kaynaklar, 10. yüzyıl içinde Fransa’nın güneyinden gelen Arap ve Berberi halklarının bugünkü Valais kantonuna yaptıkları yerleşimleri Müslüman halkların göçlerinin bir sonucu olarak ortaya koyuyor.[1] Bu kanton toprakları içerisinde yaklaşık 40 yıl yaşayan bu ilk Müslüman halklar, Büyük St. Bernard Geçidi’ni ele geçirmek suretiyle bugünkü St. Gallen kantonu sınırlarına kadar uzanan bir toprak parçasını hâkimiyetleri altına almışlardı.[2] Ancak bu yerleşimlere rağmen 20. yüzyıla kadar İsviçre’de Müslümanlardan ve İslam’ın görünürlüğünden bahsetmek oldukça zordur.
20. yüzyıl İsviçre’de Müslümanların sayısının geçmişe nazaran en çok arttığı dönem olmuştur. Bu süreç içerisindeki kilometre taşlarından ilkinin 1935 yılında İsviçre’de düzenlenen ‘‘Avrupalı Müslümanlar Kongresi’’ olduğunu söyleyebiliriz. Bu toplantıya ev sahipliği yapan İsviçre’nin, 1945 yılında Türkiye Cumhuriyeti desteğiyle İsviçre’ye üniversite eğitimleri için gelen Müslüman öğrencilere de ev sahipliği yaptığı görülür. Ancak, bu öğrencilerin çok büyük bir kısmı eğitimlerinin sonunda Türkiye’ye dönmüştür.
1940’lı yılların ikinci yarısından itibaren İsviçre, İslam içerisinde tartışmalı bir konumu olan Kadıyânilik hareketine bağlı bir grup misyonerin de durağı olmuş ve bu kişiler buradaki çalışmalarını Zürih’te 1963 yılında hizmete açtıkları cami ile somutlaştırmışlar. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ise Batı Avrupa’ya yapılan iş gücü göçü, birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi İsviçre’deki Müslüman nüfusun ve doğal olarak İslam’ın görünürlüğünü de arttırmaya başlamıştır.
İsviçre’de Göç Süreçleri
Yukarıda ifade edilen süreç çerçevesinde özellikle yoğun olarak iş gücü göçü ile gelen nüfus ve bu nüfusun yaptığı aile birleşimleri sonucunda İsviçre’de kalıcılaşmaya başlayan bir Müslüman nüfustan söz edebiliriz. Bu gerçekliği, İsviçre’deki Müslüman nüfusun dönemler bazındaki değişiminde de görürüz. 1990’lı yıllarda Balkan ülkelerinden ve Afrika ülkelerinden yapılan mülteci başvurularının artışı da ülkedeki Müslüman nüfusun artmasına neden olmuştur. Özellikle Bosna Savaşı sürecinde İsviçre devleti, Bosna ve Kosova’dan 150.000 mülteciyi kabul etmiştir. Bunun bir sonucu olarak İsviçre bugün Kosova dışında yaşayan en büyük Kosovalı Arnavut nüfusa sahiptir.
Göç sürecini rakamlar üzerinden daha iyi anlamak adına dönemsel nüfus değişikliklerini incelemekte de fayda var. Örneğin, İsviçre Federal İstatistik Ofisi’nin verilerine göre 1970 yılında İsviçre’deki Müslümanların sayısı 16.350 iken, bu sayı 1980 yılında 56.600, 1990’da 152.217, 2001’de ise 310.807 olarak tespit edilmiştir.
En son 2001 yılında gerçekleştirilen genel nüfus sayımı verilerine göre, ülkedeki Müslüman nüfusun 36.481’inin İsviçre asıllı olduğu ve bu sayının yaklaşık yarısının Müslümanlığı sonradan seçen kişileri içerdiği tahmin edilmektedir (Euro-Islam, 2008). Son 15 yıl içerisinde nüfus sayımlarında dinî mensubiyete dair bilgi toplanmadığı hâlde yapılan nüfus projeksiyonlarına göre 2016 yılı sonu itibarı ile ülkede yaklaşık olarak 430.000 (%5,1) Müslüman’ın yaşadığı tahmin edilmektedir.[3] İsviçre’deki Müslümanların büyük bir çoğunluğu ülkede 20 yıldan fazla ikamet etmekte olup, %30’dan fazlasının İsviçre vatandaşlığı da bulunmaktadır.[4]
“Biz İş Gücü İstedik, İnsanlar Geldi”
İsviçre’deki Müslüman nüfus, birçok ülkeden İsviçre’ye farklı dönemlerde gelen veya o ülkelerin İsviçre’de doğan vatandaşlarından oluşmaktadır. Bu nedenle, bugün itibariyle İslam’ın İsviçre’de çoğunlukla bir göçmenler dini olduğunu söyleyebiliriz. İkinci Dünya Savaşı’nın bitmesi ve iktisadi kalkınmanın başlaması, bölgede Müslümanların durumunu belirleyen gelişmelerdir. Bu dönemde Türkiye’den, sonra Balkanlar ve eski Yugoslavya’dan, çoğunlukla iş gücü sıfatıyla yabancı veya misafir işçi gelmiştir. Hatta literatürde önemli bir deyiş olan “Biz iş gücü istedik, insanlar geldi.” cümlesi göçün ne kadar insani bir olgu olduğunu belirten meşhur İsviçreli yazar Max Frisch tarafından aile birleşimleri ile başlayan kültürel ve sosyal sorunlara işaret etmek amacıyla o tarihlerde dile getirilmiştir.
Bugün İsviçre’deki Müslüman nüfusun; 250.000’inin eski Yugoslavya ülkeleri kökenli, 130.000’ini Türkiye kökenli ve yaklaşık 20.000’ini ise Kuzey Afrika ve Orta Doğu ülkelerinde kökleri olan insanlar oluşturmaktadır. Dolayısıyla İsviçre’de aynı ülkeden gelen en büyük Müslüman grubu Türkiye kökenliler oluşturmaktadır. İsviçre’deki 26 ayrı kantonda yaşayan Müslümanlara ait verilerin yer aldığı tabloda da belirtildiği üzere ülkedeki Müslümanların en fazla ikamet ettiği kanton Zürih Kantonu, Müslümanların toplam nüfusa oranla en yüksek olduğu kanton ise Basel-Stadt Kantonu’dur. Bu kantonları sırasıyla Aargau, Bern ve St. Gallen kantonları takip etmektedir. İsviçre’de Müslüman nüfusun dağılımı ile orantılı olarak en fazla Basel ve Zürih kantonlarında olmak üzere yaklaşık toplam 250 cami bulunmaktadır.[5] Bu çerçevede, yaklaşık 1750 Müslüman’a 1 cami, her 100 Müslüman’a ise 0.057 cami düşmektedir.
İsviçre’deki Müslümanların mezheplere göre dağılımı ile ilgili devlet tarafından açıklanan bir istatistik mevcut olmayıp sadece Luzern Üniversitesi tarafından yapılan ‘‘İsviçre’deki Müslümanlar 2010’’ adlı çalışmada oranlar ışığında ülkedeki Müslümanların %80’inin Sünni, %9,5’inin Alevi, %7’sinin Şii, kalan %3,5’inin ise diğer mezheplere mensup olduğu tahmin edilmektedir.
İsviçre’de Müslümanların Zaman İçinde Gelişen Dinî İhtiyaçları
İsviçre’deki İslami kuruluşların yaygınlığı ve örgütlenme düzeyi, göç süreci ile doğru orantılı bir şekilde gelişme göstermektedir. Batı Avrupa’ya yapılan iş gücü göçlerinin ortak özelliği, birinci kuşak göçmenlerin çoğunun kırsal bölgelerden geçici bir süreyle ekonomik motivasyonla gelmiş olmalarıdır. Bu işçiler hem ibadet ihtiyaçlarını gidermek hem de toplumsal aidiyet, dayanışma duyguları ve vatan hasreti gibi nedenlerle dernekler kurup buralarda bir araya gelmişlerdi. Bu derneklerde içinde yaşadıkları toplumun dışında kendi hemşerileri ile bir şekilde buluşabiliyor, sevinç ve dertlerini paylaşabiliyor ve birlikte ibadetlerini yapıyorlardı. Bu yaşam tarzı göze çarpmıyor ve dolayısıyla İsviçre’de İslam ve Müslümanlar toplumda başat veya tali düzeyde dahi konu olmuyordu.
Ancak ikinci kuşak Müslümanlar, çoğunluğu farklı dine mensup bir toplumla bir arada yaşama zorunluluğu neticesinde kendi dinî kimliklerini koruma ve sürdürmeye ilişkin bir şuur geliştirdi. Nüfusun artması ve farklı bir toplumda yaşama tecrübesi ile geçen zaman farklı dinî ve kültürel ihtiyaçların gelişmesine neden oldu. Gelen göçmenlerin kalıcılığının artması ile beraber yaşadıkları ülkelerdeki ihtiyaç ve sorunları da eğitim, istihdam, ayrımcılık ve uyum gibi konular etrafında çeşitlendi.
Bununla beraber 11 Eylül saldırılarının, özellikle Batı dünyasında Müslümanların potansiyel tehlike olarak görülmelerine yol açması, heterojen yapıya sahip İslami cemiyetlerin, dışarıya yönelik daha açık bir tutum sunmalarına neden oldu.
Gelişen süreçlerin doğal bir sonucu olarak İsviçre’de bazı gelişmeler yaşandı: Bu minvalde, Doğu İsviçre’de 2003 yılında Doğu İsviçre ve Lihneyştayn Prensliği İslami Cemaatler Çatı Kuruluşu (DIGO) kuruldu. 2006 yılının Nisan ayında ise ülke çapında İsviçre İslam Kuruluşları Federasyonu (FIDS) kuruldu. Bu kuruluş altında İsviçre’nin on iki kantonunda yerleşik olan İslami kuruluşlar birleşti. FIDS, 170’ten fazla üye kuruluşa sahip olan 12 çatı örgütün bir araya geldiği ve İsviçre genelinde faaliyet gösteren en büyük İslami kuruluş oldu. FIDS’in üye olan dernekleri arasında farklı kantonlardaki Müslümanlar tarafından kurulan dernekler ile Türk, Arnavut, Boşnak ve Somali diasporası tarafından kurulan İslami kuruluşlar da yer almaktadır.
Bunun yanında İsviçre’de yaklaşık 50 merkezin üyesi olduğu İslam Teşkilatları Koordinasyonu (KIOS) adı altında küçük bir kuruluş daha bulunmaktadır. Bu kuruluşun Basel, Bern ve Zürih merkezli çatı kuruluş veya birlik düzeyinde üyeleri bulunmaktadır. Bu yapının da başkanlığı uzun yıllardan beri Farhad Afshar tarafından yapılmaktadır. Bu çatı kuruluş hüviyetindeki federasyonların yanında 1995’te kurulan ve Zürih Kantonu nezdinde Müslümanlar ile ilgili çalışmalar yapan 30 kuruluşun üyesi olduğu VIOZ isminde bir çatı kuruluşu da bulunmaktadır.
İsviçre’de yaşayan Müslümanların karşılaştığı sorunların başında toplumsal ırkçılık, ayrımcılık ve İslamofobi yer almaktadır. Bu konuda yapılan en son araştırmalardan biri olan ve İsviçre’de birçok İslami derneğin işbirliğinde GFS kamuoyu araştırma şirketi tarafından gerçekleştirilen araştırma raporuna göre ülkedeki Müslümanların büyük çoğunluğunun kendilerini ayrımcılığa uğramış olarak hissettikleri belirtilmektedir. Bununla birlikte aynı raporda Müslümanların önemli bir bölümünün günlük hayatta kendilerinin Müslüman olduğunun anlaşılmaması için temkinli davrandıkları bilgisine de yer verilmektedir.
Dipnotlar:
- [1] İsviçre’de Müslümanların Tarihi hakkında detaylı bilgiler için: Muslime in der Schweiz (Aus der Geschichte…) http://vioz.ch/uncategorized/grundsatzerklaerung/ Vereinigung der Islamischen Organisationen in Zürich, erişim 08.02.2017
- [2] İsviçre’nin Tarih Sözlüğü ‘Historisches Lexikon der Schweiz’, http://www.hls-dhs-dss.ch/textes/d/D11392.php, erişim 12.02.2017
- [3] Swissinfo Key Statistics (01.05.2017), https://www.swissinfo.ch/eng/key-statistics/29023800, erişim: 05.06.2017
- [4]F.S.O. (2012), Languages and religions – Data, indicators Religions, Permanent resident population 15 years or over by religion, 1970 to 2012. Web Sitesi: http://www.bfs.admin.ch/bfs/portal/en/index/themen/01/05/blank/key/religionen.html
- [5]İsviçre’deki Cami niteliğindeki ibadethane sayısı ile ilgili olarak devletin sunduğu resmî bir istatistik olmamasına rağmen özellikle basında ve çeşitli araştırmalarda ortaya konan sayılar 200 ile 250 arasında değişmektedir.
