Avusturya’da İslam ve Müslümanlar
Perspektif “Ülke Profilleri” serisinde Avrupa ülkelerinde yasayan Müslüman ve göçmen kökenlilere dair önemli bilgileri derliyor. Bu yazıda Avusturya’da İslam ve Müslümanlar ile ilgili tüm bilgileri topladık.
Avusturya’da İslam ve Müslümanlar, birçok kamusal tartışmanın merkezinde. Peki ülkede İslam ve Müslümanların nasıl bir tarihi var? Avusturya’da kaç Müslüman yaşıyor? Kaç cami var? Hangi İslami kurumlar aktif? Avusturya’da yaşayan Müslümanların eğitim ve istihdam durumları nasıl?
Avusturya’daki İslam ve Müslümanlar hakkındaki tüm temel bilgileri özetlemekte fayda var.
Avusturya’da İslam ve Müslümanların Tarihi
Günümüzde Avusturya’nın Burgenland eyaleti Müslüman nüfusunun en az olduğu eyalet olsa da Müslümanların Burgenland’daki tarihi 10. ve 11. yüzyıla dayanır. 15 ve 16. yüzyılda ise Osmanlı birliklerinin içerisinde bulunan Türk ve Boşnak akıncıları Avusturya’daki Müslümanlara örnek verilebilir. 20. yüzyılda Avusturya’daki Müslümanlara örnek olarak 30 yıl boyunca Avusturya-Macaristan işgali altında kalan, 1908’de ilhak edilen ve böylece Habsburg Monarşisinin bir parçası olan Bosna-Hersek’teki Müslümanlar gösterilebilir.
Bu dönemde Bosna-Hersek’ten ilk Müslüman öğrenciler Viyana’ya eğitim görmeye geldi. Daha sonra dernekleşen Bosnalı-Müslüman öğrenciler 1907’de İslami Akademisyen Gençlik Derneği “Svijest”in ve 1914’te Viyana’da Bosna-Hersekli Müslüman Akademisyenler Kulübü’nün kurulmasına yol açtı.[1] Hatta Svijest Derneği daha sonra 1912’deki Hanefi mezhebine göre yasalaşan İslam Yasası’nın hayat geçirilmesinde etkin rol almıştı.[2]
Avusturya’daki Müslümanların artışı özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın sonundan 1970’e kadar çeşitli şekillerde ülkeye gelen misafir işçiler ve mülteciler sayesinde oldu. Örneğin 1964’te Avusturya’da tahminî olarak 8.000 İslam inancına sahip insan vardı.[3] 2021 yılında Avusturya genelinde yaklaşık 746 bin Müslüman, yani İslam dinî cemaati üyesi yaşamaktaydı. Müslümanların 1971 yılında nüfus içindeki payları yüzde 0,3’ken, 2021 yılında Avusturya’da toplam nüfus içerisinde Müslümanların oranı yüzde 8,3’e yükselmiştir.
Bu artış temel olarak Türkiye’den, eski Yugoslavya’nın Müslüman bölgelerinden ve son yıllarda Arap ve Kuzey Afrika bölgesinden gelen göçlerden de kaynaklanmaktadır. En çok yabancı ve Müslüman nüfusunun olduğu Viyana özelinde dinî gruplara baktığımızda, 2021 yılında Viyana’da ilk sırada yaklaşık 570 bin ile Roma Katolikleri, ardından yaklaşık 200 bin kişi ile Müslümanlar takip etmektedir.
Avusturya’daki Müslümanların 1971-2021 Arasındaki Sayısı
Statistik Avusturya’nın verilerine göre Avusturya vatandaşlığına sahip olmayanların oranı 2022 yılında yüzde 17,4 olarak kaydedildi. Aynı dönem göçmen kökenlilerin oranı, nüfusun yüzde 25,4’ü kadardır. Avusturya’da yabancı vatandaşlığa sahip olanlara baktığımızda ilk sırada Sırbistan, ardından ise sırasıyla Türkiye, Almanya, Polonya, Bosna-Hersek, Romanya ve Suriye gelir. Avusturya’daki yabancı vatandaşların hangi köken ülkeden olduğuna baktığımızda ise aşağıdaki grafik bize en çok yabancı vatandaşın Türkiye kökenliler olduğunu, en az ise Mısır olduğunu gösterir.[4]
2017 yılında Avusturya Bilimler Akademisi Viyana Demografi Enstitüsü’nün öngörüsüne göre 2046 yılında Müslümanların nüfus içindeki payı yüzde 12 ila 21 arasında hesaplanıyor. Roma Katolik Kilisesi üyelerinin Avusturya’daki oranının yüzde 75’ten yüzde 50’nin altına düşmesi ve hiçbir dinî aidiyeti olmayanların oranının ise yüzde 28’e kadar yükselmesi bekleniyor.[5]
Avusturya’da Müslümanların En Yoğun Yaşadığı Bölge
Avusturya genelinde Müslümanların yaşadığı eyaletlere bakıldığında özellikle Viyana ön plana çıkar. Viyana içerisinde de Viyana’nın 15. Bölgesi olan Rudolfsheim-Fünfhaus göçmen kökenli nüfusun en yoğun yaşadığı yerdir.[6]
2021 yılında Viyana’da yaklaşık 285.000 Müslüman yaşamaktaydı. Bu rakam Viyana’yı en fazla Müslüman nüfusa sahip federal eyalet yaparken, Burgenland 6.400 ile en az Müslüman nüfusa sahip eyalettir.
2021’de Avusturya’da Eyalete Göre Müslümanlar
Yüzdelik olarak baktığımızda Viyana’da Müslümanların nüfus içindeki oranı 2021 yılında yüzde 14,8 idi. Bu oran Viyana’yı en yüksek Müslüman oranına sahip federal eyalet yaparken, en düşük oran yüzde 2,2 ile Burgenland’daydı.
Avusturya’nın İnanç Haritası: Göç Kökenliler Yerlilerden Daha Dindar
Avrupa Değerler Araştırması’nın (EVS) Avusturya verilerine göre 2008’te katılımcıların yüzde 73’ü kendisini Roma Katoliği olarak tanıtıyordu. 2018’de ise bu rakam yüzde 63’tür. Hiçbir dinî aidiyeti olmayanlar için de aynı eğilim söz konusudur (2008’te %16; 2018 %21).
1990’da Avusturya’da her iki Hristiyan’dan biri ayda bir kez kiliseye gidiyordu. Ancak bu dindar grup şimdi yüzde 14 puan azaldı ve yüzde 36 olarak kaydedildi. Bu verileri göçmen kökenliler bağlamında değerlendiren sosyolog Max Haller, göçmenlerin yerlilerden daha dindar olduğunu, ancak menşe ülkelerindeki nüfustan daha az dindar olduklarını belirtti. Buna göre Avusturya’daki Türkiye kökenliler eski Yugoslavya’dan gelenler de dâhil olmak üzere diğer göçmenlerden önemli ölçüde daha dindardır.
Avusturya’da Dinler
“Avusturya’daki Müslümanlar” [7] araştırmasında, kendisini Müslüman olarak tanımlayan katılımcıların yüzde 60’ı Sünni inancına, yüzde 6’sı Alevi inancına, yüzde 3’ü diğer çeşitli inançlara (Şiiler vb.) ait hissetmektedir. Aynı çalışmanın sonuçlarına göre katılımcıların yüzde 27’si kendisini “Bosnalı Müslümanlar” olarak tanımlamaktadır. Bu tanımlama, Bosna göç kökenli katılımcıların yüzde 54’ü tarafından seçilmiştir (bu grubun yüzde 37’si kendilerini “Sünni” olarak tanımlamaktadır).
Müslümanların çoğunluğu kendisini “oldukça dindar” (yüzde 60), yüzde 30’u ise “çok dindar” olarak tanımlamaktadır. Sadece yaklaşık 10’da 1’i kendisini “inançsız” (yüzde 8) veya “hiç inançlı değil” (yüzde 1) olarak görmektedir. Türk göçmen kökenlilerin Boşnak göçmen kökenlilere göre kendilerini daha yüksek inançlı olarak tanımladığı ortaya çıkmıştır.
Avusturya’da Müslümanlar, İslam’i Dernekler ve Camii Sayısı
Avusturya Entegrasyon Fonu tarafından yayınlanan “Avusturya’da Demografi ve Din” adlı çalışmada, 2016 yılında Müslümanların ülkedeki sayısı 700.000 civarında belirtilmiştir. Bu da İslam’ı, Katolik Kilisesi üyeliğinden sonra Avusturya’daki en büyük ikinci dinî mezhep yapmaktadır.[8]
Şubat 2019’da Viyana’da 78 İslami dernek ve cami vardır. Avusturya’da çeşitli çatı derneklere bağlı olan toplam 278 Müslüman kuruluş bulunmaktadır. Avusturya’daki dinî cemaat üyelerini köken ülkelerine göre incelediğimizde köken ülkesi Türkiye kökenliler tarafından kurulan Avusturya Türk İslam Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Birliği (ATİB), İslam Federasyonu; Avusturya İslam Kültür Merkezleri Birliği (UIKZ) ve Türk Federasyonu’na bağlı camiler bulunmaktadır. Bu dört kurum Viyana’daki yaklaşık 160 caminin 35’ini, yani yüzde 22’sini yönetmektedir.
Diğer 9 cami Avusturya’daki Boşnak-İslam Dernekleri Birliği’ne (IZBA) ve iki dernek de Arnavut Dinî Cemaati’ne (ALKIG) aittir. Bu altı dernek birlikte 46 camiyi yönetmektedir ki bu da Viyana’daki camilerin yaklaşık yüzde 29’una tekabül etmektedir. Bu kuruluşların dernekleri genellikle diğer derneklerden daha büyük ibadethanelere sahip olduğu için cemaatleri de önemli ölçüde daha fazladır.[9]
Avusturya İslam Toplumu (IGGÖ) ve Kuruluşu
1960’larda Avusturya’daki Müslümanların sayısı, özellikle Türkiye ve eski Yugoslavya’dan gelen göçmen akını nedeniyle artmıştır. Bu dönemde “Moslemischer Sozialdienst” (Müslüman Sosyal Hizmeti) adlı bir dernek kurulmuş ve bu dernek dinî görevlerinin ve insani yardımlarının yanı sıra Müslüman toplumuna uygun bir yasal zemin verilmesi için de kampanya yürütmüştür. Bu dernek 1971 yılında, İslam Yasası’na dayanan yazılı tüzüğe sahip bir dinî cemaat kurma yetkisi için başvuruda bulunmuş ve Avusturya İslam Toplumu (IGGÖ) 1979 yılında bir kamu tüzel kişilik olarak tanınarak kurulmuştur.[10] O tarihten bu yana, ülkede yaşayan Müslümanların dinî meselelerinin resmî idaresinden sorumlu olan IGGÖ, dinin özgürce ve kamusal olarak uygulanmasını garanti altına almıştır.
“Avusturya’daki Müslümanlar”[11] araştırmasına göre Müslümanların yüzde 39’u bir cami veya dinî derneği desteklerken, yüzde 19’u bunu ara sıra yapmakta, yüzde 41’i ise desteklememektedir. Türkiye kökenlilerin yaklaşık yüzde 70’i (%54 genelde, %16 ara sıra) bir cami veya dinî kuruluşu desteklerken; Bosna kökenlilerin çoğunluğu herhangi bir destek vermemektedir (%53 hayır, %24 evet ve %22 ara sıra).
Her iki soruya verilen yanıtlar birleştirildiğinde, Müslümanların dörtte biri aktif dinî bağlılık gösterirken, Müslümanların üçte biri ise bir kuruluşa dâhil olmadan destek sağlamaktadır. Müslümanları devlet karşısında temsil eden IGGÖ, Türkiye göçmeni Müslümanların yüzde 58’ini temsil etmekte; buna karşılık, Bosna kökenli Müslümanların yüzde 58’i bu kurum tarafından temsil edilmediğini düşünmektedir.
Müslümanların Toplumsal, Ekonomik ve Eğitim Hayatına Katılımı
Avusturya’daki Hristiyan nüfusun yüzde 17,9’u göçmen kökenliyken bu oran Müslümanlarda yüzde 91,9’dur. İslam aynı zamanda belirgin bir kentsel olgudur, Müslümanların yüzde 51,8’i yüksek nüfus yoğunluğuna sahip bölgelerde, yüzde 37,8’i orta yoğunlukta ve sadece yüzde 10,4’ü düşük nüfus yoğunluğuna sahip bölgelerde yaşamaktadır. Viyana tek başına Avusturya’daki tüm Müslümanların yüzde 38,1’ine ev sahipliği yapmaktadır.
Avusturya genelinde işsizlik oranı 2021 yılında yüzde 8 olarak kaydedildi. Vatandaşlığa göre bakıldığında ise en çok Suriye vatandaşları arasında işsizliğin yüksek olduğu ortaya çıkmaktadır. Suriye vatandaşlarında yüzde 41 oranında işsizlik oranı bulunmaktadır. Suriye vatandaşlarını sırasıyla yüzde 27 ile Afganistan vatandaşları, yüzde 22,5 ile İran vatandaşları, yüzde 17,8 ile Türk vatandaşları ve yüzde 10,7 ile Bosna-Hersek izlemektedir.
Avusturya’da istihdam oranına bakıldığında ülke genelinde 2021 verilerine göre istihdam oranı yüzde 72,4’tür. Aynı oran göç geçmişi olmayanlarda yüzde 74,7, göç geçmişi olanlarda da yüzde 66,4 olarak kaydedilmiştir. İstihdam oranına Türkiye kökenliler bağlamında baktığımızda Türkiye kökenlilerin yüzde 60,5’inin istihdama katıldığını görmekteyiz. Suriye, Afganistan ve Irak kökenlilerin ise yüzde 38’i istihdama katılmaktadır.[12]
Avusturya toplumunun yüzde 13,3’ü zorunlu eğitim seviyesinde, yüzde 48,3’ü meslek eğitimi seviyesinde, yüzde 17,4’ü nitelikli düzey meslek eğitimi seviyesinde ve yüzde 21’i ise üniversite mezunu seviyesindedir.[13] Göç kökeni olmayanlarda üniversite mezunlarının oranı yüzde 19,9’ken, göç kökenlilerde üniversite mezunları yüzde 23,8 seviyesindedir. Türkiye kökenliler özelinde baktığımızda ise üniversite mezuniyeti seviyesi yüzde 6,8 civarındadır.
Avusturya’daki Müslümanlara Dair Bazı Gündemler
Müslümanlar Avusturya’da olumsuz anlamda çeşitli tartışmalara dâhil edilmektedir. En son olarak Avusturya İslam Haritası örnek gösterilebilir. 2021 yılında iktidardaki merkez sağ Avusturya Halk Partisi (ÖVP) ve Yeşiller Partisi, koalisyon hükûmetinin öncülüğünde kurulan Siyasal İslam Dokümantasyon Merkezi, Avusturya’daki Müslümanlara ait 600 cami ve eğitim merkezi gibi çeşitli kuruluşların hangi çatı derneğine bağlı olduğu, dünya görüşleri, yöneticileri ve adresleri gibi detaylı bilgilerin yer aldığı “İslam-Landkarte” (İslam Haritası) adı verilen bir dijital haritayı kamuoyuyla paylaşmıştı.[14]
Bu harita başta Viyana olmak üzere Avusturya’daki İslami kurumları fişleme ve kolay bir hedef hâline getirmesi nedeniyle birçok Müslüman cemaat tarafından eleştirildi. Bu haritayı geliştirenler ise ülkedeki Müslüman kuruluşların entegrasyon sürecindeki eksikliklerini, özellikle de cami cemaatlerinin kaynaklarına ilişkin araştırmalara duyulan ihtiyacı ve tarafsız bir tartışma yürütülmesini teşvik etiklerini belirtmiştir. [15]
Avusturya’daki Müslümanlara dair bir diğer önemli gündem ise yeni İslam Yasası olmuştur. 2012’de başlayan, yaklaşık üç yıl süren, İslami cemaatlerin, hukukçuların ve akademisyenlerin de yer aldığı tartışmaların ardından Ulusal Konsey İslam Yasası hakkında nihai kararını vermiştir. İslami Alevi Dinî Cemaati yasa taslağına başından beri tam destek verirken Avusturya İslam Toplumu (İGGÖ) çok sayıda müzakere turundan sonra yasayı kabul etmiştir.
Avusturya Ulusal Konseyi 25 Şubat 2015 tarihinde İslam Yasasını kabul etmiştir. Avusturya Sosyal Demokrat Partisi (SPÖ) ve Halk Partisinin (ÖVP) yanında muhalefetin eleştirilerine rağmen yasa oybirliğiyle kabul edilmiştir. Yeni İslam Yasası Avusturya’daki İslami dinî cemaatlerin hak ve görevlerini düzenlemekte ve Müslümanların silahlı kuvvetlerde ve hastanelerde açık bir şekilde dinî danışmanlık hakkı tanımaktadır. Buna ek olarak, dinî bayramlar ve Cuma namazları özel devlet koruması altına alınmıştır. Ayrıca ayrı bir İslami ilahiyat programı oluşturulmuştur.[16] Bunun yanında gelecekte dinî cemaatler temel dinî kaynaklarını Almanca olarak sunmakla yükümlüdür. Yurtdışından imamların gelmesinin önü kesilmiş ve yasanın yürürlüğe girmesinden itibaren geçiş süreci sağlamak amacıyla, Avusturya’da yurt dışından finanse edilen imamların bir yıl boyunca Avusturya’da görev yapmalarına izin verilmiştir.
Sağ popülist partisi olan FPÖ’nün dönemin Meclis Grup Başkanı Heinz-Christian Strache, İslam Yasası’nın Anayasa Komisyonu’na geri gönderilmesi gerektiğini, zira mevcut taslağın Avusturya’da radikal İslamcılığın zeminini ortadan kaldırmaktan uzak olduğunu iddia etmiştir. Ayrıca FPÖ sadece temel metinlerde değil vaaz, din eğitimi veya diğer bütün konularda Almancanın zorunlu olması gerektiğini savunarak dinî cemaatler üzerindeki kontrolün artmasını savunmuştur.
Hatta dönemin bazı FPÖ’lü milletvekilleri “İslam’ın Avusturya’ya ait olmadığını sadece vatandaş olarak Avusturyalı Müslümanların ülkeye ait olduğunu” söylemiştir. Yeşiller ise Avusturya’da İslami ilahiyat fakültelerinin kurulmasını, İslami mezarlıklarla ilgili hükümleri, hastanelerde ve orduda pastoral bakım hakkının önemli gelişmeler olduğunu vurgulamıştır. Ancak Yeşillere göre yasadaki olumsuz noktalar olumlu olanlardan daha ağır basmakta zira Müslümanlar genel bir zan altında bırakılmaktadır.
Dönemin Dışişleri Bakanı olan ve 2017-2021 arasında Avusturya Şansölyesi olan Sebastian Kurz yasayı desteklemiştir. Kurz, devlet hukukunun dinî hukuk üzerindeki önceliğini İslam Yasası’na yazmamanın “temelden yanlış bir sinyal” olacağına inanmıştır. Kurz, Avusturya’da görev yapan vaizlerin diğer devletler tarafından toplu olarak finanse edilmesi olgusunun diğer dinlerde mevcut olmadığını belirtmiş ve “Başka hükûmetlerin çalışanı olan imamlar istemiyoruz” demiştir.
Kaynakça
[1]Rijad Dautović: „Islamitisch akademischer Verein ,Zvijezdaʻ“. Über den 1904 gegründeten ersten muslimischen Verein in Österreich. In: Wiener Geschichtsblätter. Band 74, Nr. 4. Verein für Geschichte der Stadt Wien, Wien 2019, S. 397–406.
[2]Gesetz vom 15. Juli 1912, betreffend die Anerkennung der Anhänger des Islam als Religionsgesellschaft, RGBl. Nr. 159/1912
[3]Martina Schmied: Islam in Österreich. (PDF; 114 KB) In: bundesheer.at. Abgerufen am 22. Oktober 2019.
[4]Statistik Avusturya, Migration – Zahlen und Daten für Österreich, Statistiken zu Zuwanderung und Integration (Stand 2022)
[5]Anne Goujon, Sandra Jurasszovich, Michaela Potančoková, Demographie und Religion in Österreich, Szenarien 2016-2046, 2017, s. 15-20.
[6]Österreichischer Integrationsfonds (ÖIF), Bundesländer Zahlen Für Österreich Zahlen, Daten und Fakten Zu Migration & Integration, s.7.
[7]Peter Ulram ve Svila Tributsch, 2012, Muslime in Österreich.
[8]Heiko Heinisch, Imet Mehmedi, Zoltan Peter, Moscheen in Wien: Was hat sich seit der Veröffentlichung der Studie “Die Rolle der Moschee im Integrationsprozess” im Herbst 2017 verändert?, Österreichischer Integrationsfonds, 2023, s. 106.
[9]Islamisches Zentrum Wien, https://www.izwien.at/die-moschee/geschichte
[10]IGGÖ – Die Islamische Glaubensgemeinschaft in Österreich, https://www.derislam.at/iggoe/
[11]Peter Ulram ve Svila Tributsch, 2012, Muslime in Österreich.
[12]Statistik Avusturya, Migration – Zahlen und Daten für Österreich, Statistiken zu Zuwanderung und Integration (Stand 2022)
[13]Statistik Avusturya, Migration – Zahlen und Daten für Österreich, Statistiken zu Zuwanderung und Integration (Stand 2022)
[14]Statistik Avusturya, Migration – Zahlen und Daten für Österreich, Statistiken zu Zuwanderung und Integration (Stand 2022)
[15]Islamlandkarte Islamische Vereine & Moscheen in Österreich, https://www.islam-landkarte.at/projektbeschreibung
[16]Islamlandkarte Islamische Vereine & Moscheen in Österreich, https://www.islam-landkarte.at/projektbeschreibung
