Soykırım Davasına Müdahil Olan Ülke Sayısı Artıyor
Güney Afrika'nın Uluslararası Adalet Divanında (UAD) İsrail'e karşı açtığı soykırım davasına yedinci ülke olarak Türkiye de müdahil oldu. Peki, Türkiye davaya hangi aşamada dahil oluyor ve bu durumun davanın seyrini nasıl etkilemesi bekleniyor?
Nikaragua, Kolombiya, Libya, Meksika, Filistin ve İspanya’nın ardından, Türkiye de UAD’deki Güney Afrika ile İsrail arasındaki “soykırım” davasına müdahillik bildiriminde bulundu.
Gazze’de soykırım yaşandığı iddiasıyla açılan davaya ilişkin müdahillik bildiriminde bulunan Türkiye’nin başvurusunun sembolik öneminin yanı sıra diğer bölge ülkelerinin de müdahil olma kararlarının güçlenmesine yol açması bekleniyor. Divana sunulan müdahil olma bildiriminin ardından Türkiye böylece Nikaragua, Kolombiya, Libya, Meksika, Filistin ve İspanya’nın ardından UAD’deki Güney Afrika-İsrail arasındaki davaya müdahillik bildiriminde bulunan yedinci ülke oldu.
Güney Afrika Cumhuriyeti, 29 Aralık 2023’te, 1948 tarihli Birleşmiş Milletler (BM) Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi’ni ihlal ettiği gerekçesiyle İsrail aleyhine Uluslararası Adalet Divanında dava açmıştı. Güney Afrika, Gazze’deki durumun aciliyet teşkil etmesi nedeniyle UAD’den ihtiyati tedbirlere hükmetmesini istemiş ve tedbir talebine ilişkin duruşmalar, 11-12 Ocak’ta yapılmıştı.
UAD Ocak Ayında Tedbir Kararı Açıklamıştı
Divan, 26 Ocak’ta tedbir kararlarını açıklamıştı. Buna göre İsrail’in, Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesinde tanımlanan fiillerin işlenmemesi için elinden gelen tüm önlemleri almasına, İsrail ordusunun Soykırım Sözleşmesi’nin 2. maddesindeki fiilleri işlemesini engelleyecek önlemleri ivedilikle almasına, Gazze’deki Filistinlilere yönelik soykırım çağrısı yapanları önlemek, engellemek ve cezalandırmak için gereken tüm adımları atmasına, Gazze’deki Filistinlilerin karşılaştığı olumsuz yaşam koşullarını ortadan kaldırmak için ihtiyaç duyulan temel hizmetlere ve insani yardımın sağlanmasını mümkün kılan acil ve etkili önlemleri almasına, Gazze’deki Filistinlilere karşı Soykırım Sözleşmesi’nin ihlalini gösteren delillerin yok edilmesini önlemek ve korunmasını sağlamak için etkili tedbirler almasına hükmedilmişti.
Divan, Güney Afrika’nın 6 Mart’ta yaptığı ek tedbir talebi üzerine 28 Mart’ta açıkladığı ek tedbir kararında da, İsrail’den Gazze’ye acilen ihtiyaç duyulan insani yardımların ulaştırılmasını sağlamasını, Filistinlilerin haklarını ihlal etmemesi gerektiğini belirtmişti.
UAD, 24 Mayıs’ta açıkladığı kararında da, Refah’ta sıkışan Filistinlilerin karşı karşıya kaldığı insani felaket tehlikesi nedeniyle daha önce hükmettiği tedbirlerin yeterli olmadığını belirterek, İsrail’in Refah kentine yönelik askeri saldırılarını derhal durdurmasına, Gazze’de acilen ihtiyaç duyulan hizmetlerin ve insani yardımın engelsiz bir şekilde sağlanabilmesi için Refah Sınır Kapısı’nı açık tutmasına, BM yetkili organları tarafından soykırım iddialarını araştırmak üzere görevlendirilenlerin, Gazze Şeridi’ne engelsiz erişimini sağlamak üzere etkili tedbirler almasına hükmetmişti.
Müdahilliğin Hukuki Dayanağı
Devletler, UAD nezdinde açılmış bir davaya, Divan Statüsü’nün 2 maddesi üzerinden müdahil olabiliyor. Bunların birincisi; “müdahillik başvurusu” olarak belirtilen ve Divan Şartı’nın 62. maddesi uyarınca “Bir devlet, davadaki karardan etkilenebilecek hukuki nitelikte bir menfaati olduğunu düşünürse mahkemeden müdahil olmasına izin verilmesini talep edebilir.” hükmüne dayanıyor. Divan Şartı’nın 62. maddesi uyarınca yapılan müdahillikler Divan’ın iznine bağlı olurken, devletlerden bu madde uyarınca yaptıkları müdahillik başvurularında dava sonucunun kendilerini özellikle etkileyecek bir hukuki menfaatinin varlığını ispat etmeleri bekleniyor. Devletler, 62. madde kapsamında davaya “taraf olan” veya “taraf olmayan” müdahil devlet şeklinde yer alabiliyor. UAD, 62. madde kapsamındaki müdahilliklerde, müdahil devletlere uyuşmazlığın esasına ilişkin somut olayla ilgili yorum ve beyanlarda bulunma, duruşmalara katılma, yazılı ve sözlü beyan ve taleplerde bulunma gibi haklar veriyor.
İkinci olarak; Divan Şartı’nın 63. maddesi uyarınca yapılacak “müdahillik bildirimi”nde uyuşmazlığın esasına ilişkin somut olaydan ziyade, uyuşmazlık konusu olan Soykırım Sözleşmesi’nin nasıl yorumlanması gerektiğine ilişkin genel beyanda bulunma imkanı getiriliyor. UAD Statüsü’nün 63. maddesi uyarınca yapılan müdahillikler, devletler için bir “hak” olarak görülüyor ve Divan, dava taraflarının beyanını aldıktan sonra bu bildirimin şekli incelemesine göre müdahillik hakkının kullanımını kabul veya reddediyor. Bu maddedeki müdahillik hakkının kullanıldığına ilişkin bildirim uygun görülürse, Divan’ın o davanın kararında yaptığı yorum müdahil devlet için de aynı derecede bağlayıcı oluyor.
Şimdiye kadar Nikaragua sadece 62. Madde üzerinden, Filistin ise 62. ve 63. Madde’den ortak şekilde başvuruda bulunurken , Kolombiya, Libya, Meksika ve İspanya sadece 63. Madde üzerinden Soykırım Sözleşmesi’nin yorumuyla alakalı beyanda bulunma yolunu seçiyor. Türkiye de her ne kadar 63. Madde üzerinden başvuracak olsa da 62. Madde üzerinden müdahil olma hakkını saklı tuttuğu gibi, davanın ilerleyen aşamalarında hem 62. Madde’den yeni bir müdahillik başvurusunda bulunabiliyor hem de mevcut 63. Madde kapsamındaki müdahilliğine ilişkin beyanlarında değişikliğe gidebiliyor ya da yeni bildirim metni sunabiliyor.
Devletler, müdahillik yoluyla Divan yargıçlarını Soykırım Sözleşmesi’ni nasıl yorumlanması ve Gazze’deki uyuşmazlıkta soykırımın nasıl tespit edileceğine ilişkin yönlendirmiş oluyor. Yapılan bu yönlendirmeyle İsrail’in soykırım fillerinin tespitinde Mahkemeye hukuki ve politik baskı da kurulmuş oluyor.
Müdahilliğin Amacı ve Değişen Rolü
UAD’deki davalara müdahillik yolu yakın zamana kadar devletler tarafından çok fazla kullanılmazken, Gambiya-Myanmar ve Ukrayna-Rusya soykırım davalarından sonra çok sayıda devlet tarafından davacı devlete katkı sunma yolu olarak yeni bir anlam kazandı.
Önceki yıllarda daha çok iki devlet arasındaki meselenin üçüncü devletleri de yakından ilgilendirdiği davalarda kullanılan müdahillik imkanı, soykırım gibi tüm insanlığı ilgilendiren hususlarda devletler açısından “kendi menfaatlerini de etkileyen” bir sebep olarak müdahillik başvurularına yasal dayanak teşkil ediyor.
Daha önce müdahillik başvurularının özellikle sınır uyuşmazlıkları ve deniz yetki alanlarına ilişkin meselelerde olduğu görülürken, Mahkeme bu başvuruların büyük çoğunluğunu yüksek “müdahillik” eşiği sebebiyle reddediyordu.
Divan’ın, Ukrayna’nın Rusya’ya karşı açtığı davada, 33 devletten 32’sinin müdahillik talebini kabul etmesinden sonra bu mekanizma, davalı devlete “baskı oluşturma” aracı olarak kullanılıyor.
Türkiye’nin Müdahilliğinin Önemi
Bir ülkenin Güney Afrika’nın Gazze’de soykırım yaşandığını iddia ederek açtığı davaya müdahil olması, küresel sahnede hem hukuki hem de ahlaki sorumlulukları teyit etmesi anlamına geliyor.
Türkiye’nin diğer müdahil devletlere nazaran daha uzun bir hazırlıkla daha detaylı ve kapsamlı bir metin ortaya çıkarması beklenirken, özellikle 19 Temmuz’da İsrail’in Gazze’de işgalci güç konumunda olduğunu belirten danışma görüşüne atıf vererek, Divan’ı kendi içtihadını takip etmeye zorlaması öngörülüyor.
Türkiye’nin bu adımının, diğer bölge ülkelerinin Gazze’deki uluslararası hukuk ihlallerinin tespiti ve Filistinlilerin haklarının savunulması meselesinde daha aktif bir şekilde katılmaya teşvik edebileceği düşünülüyor.
Son olarak Türkiye gibi bölgesel bir aktörün Soykırım Sözleşmesi’ne ilişkin yorumları, UAD’nin yargıçlarının müzakerelerini ve hem Gazze’deki “soykırım” davası hem de gelecekteki diğer davaların neticesini önemli ölçüde etkileme potansiyelini barındırdığı dile getiriliyor.
Şimdi Ne Olacak?
Divan, her bir ülkenin müdahillik bildirimi için, davanın tarafları olan Güney Afrika Cumhuriyeti ve İsrail’den yazılı gözlemlerini istiyor. Divan Statüsü’nün 63. Maddesi kapsamında müdahillik bildirimi yapan Türkiye’nin girişimi hakkında davanın tarafı olan İsrail ve Güney Afrika’nın Divan tarafından bilgilendirmesi ve bu iki ülkenin de Türkiye’nin müdahillik bildirimine ilişkin gözlemlerini Divan’a sunması bekleniyor.
Mahkeme, gerekli görürse bu müdahilliklerin kabul edilebilir olup olmadığına ilişkin sözlü duruşma da düzenleyebiliyor. UAD Yazmanı, Türkiye’nin müdahillik metnini, davanın taraflarının yanı sıra Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri’ne, BM üyesi ülkelere ve diğer müdahil devletlere iletebiliyor.
Divan, aksi kararlaştırılmadıkça müdahillik metinlerini kamuya açık şekilde Divan’ın internet sitesinden erişime açık tutuyor. Türkiye’nin müdahillik metninin de hafta bitmeden erişime açılması bekleniyor.
Davanın tarafı olan ülkenin, bir ülkenin müdahil olmasına karşı çıkan gözlemlerini yazılı olarak Divan’a sunabilme hakkı varken, müdahil olmak isteyen ülkenin, karşı gözlemlerini yazılı olarak sunma hakkı da saklı bulunuyor. Divan, çok sayıda ülkenin müdahillik talebine ilişkin emrini genelde ortak bir kararla açıklıyor.
Devletler Davaya Hangi Aşamada Müdahil Oluyor?
İlgili davada Divan’ın önündeki süreç, henüz ilk aşama olan mahkemenin yargı yetkisinin tespitine ilişkin “ilk itirazlar” safhasında bulunuyor. UAD’nin, bu davaya bakmaya yetkili olduğunu tespit etmesinin ardından, ikinci aşama olan “davanın esası” aşamasına geçerek, nihai kararını vermesi bekleniyor.
Müdahillik imkanı ikinci aşamadaki yazılı dilekçelerin son teslim tarihine kadar mümkün olurken, Türkiye ve diğer devletlerin davanın ilk aşamalarında müdahil olması, esasa ilişkin beyanların yanı sıra müdahil devletlere Divan’ın yargı yetkisine ilişkin de beyanda bulunma imkanı fırsatı sağlıyor.
Davanın Ne Zaman Sonuçlanması Bekleniyor?
Divan her ne kadar son yıllarda dava süreçlerinde daha hızlı hareket etse de soykırım ve benzeri karmaşık davaların tamamlanmasının 10 yılı geçtiği görülüyor.
Bosna Hersek Cumhuriyeti, 20 Mart 1993’te Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’ne karşı soykırım davası açmış, Divan 26 Şubat 2007’de Srebrenitsa’da soykırım yapıldığına ilişkin nihai kararını vermiş ve yaklaşık 14 yıllık davayı sonuçlandırmıştı. Benzer bir davada UAD, Hırvatistan’ın 2 Temmuz 1999’da Yugoslavya Federal Cumhuriyeti’ne karşı açtığı soykırım davasında esasa ilişkin nihai kararını 3 Şubat 2015’te vermiş ve davayı 16 yılda neticelendirmişti. Divan önünde yargılaması süren diğer 2 soykırım davasında ise Gambiya 11 Kasım 2019, Ukrayna 26 Şubat 2022’de davayı açmıştı.
Güney Afrika’nın İsrail’in Gazze’de soykırım yaptığı iddiasıyla açtığı davanın ne zaman sonuçlanacağı konusunda tahminde bulunulması güç olsa da davanın tamamlanmasının 7-8 yılı bulması öngörülüyor.(AA/P)
