Nobel Barış Ödülü, Hep Barış İçin mi Verildi?
Nobel Barış Ödülü'nün kazananı bu yıl nükleer silahlanma karşıtı Japon sivil toplum kuruluşu Nihon Hidankyo oldu. Peki Nobel Barış Ödülü nedir? Daha önce kimler kazandı ve tartışmalara konu oldu?
Geçtiğimiz hafta Nobel Ödülleri‘nin 2024 yılı kazananları açıklandı. Bu sene Nobel Barış Ödülü’nün sahibi, atom bombasından kurtulan Japonlardan oluşan Nihon Hidankyo adlı sivil toplum kuruluşu oldu. 1945’te II. Dünya Savaşı’nın son aylarında Hiroşima ve Nagasaki’ye atılan bombalardan sağ kurtulanlar tarafından kurulan grup Norveç Nobel Komitesi tarafından dünyanın nükleer silahlardan arındırılmasına yönelik çabaları nedeniyle ödüle layık görüldü.
“Gazze’deki Durum, 80 Yıl Önce Japonya’da Olduğu Gibi”
Grubun eş başkanı Toshiyuki Mimaki, geçtiğimiz günlerde yaptığı basın toplantısında Gazze’deki insani krize dikkat çekti. İsrail’in saldırıları altındaki Gazze’deki mevcut durum ile II. Dünya Savaşı’nın sonunda bombalar tarafından harap edilen Japonya’nın durumu arasında bir paralellik olduğunu dile getirerek “80 yıl önce Japonya’da olduğu gibi” dedi.
Ödülün gerçekten barış için çabalayan bir sivil toplum kuruluşu olan Nihon Hidankyo’ya verilmesi vicdanları rahatlattı. Çünkü önceki dönemlerde bu barış ödülü bazı tartışmalı isimlere de verilmişti.
Nobel Ödülleri fizik, kimya, tıp, edebiyat, ekonomi ve barış alanlarında her yıl verilen bir dizi ödül. Ödüllere ismini veren Alfred Nobel’in vasiyeti ile son 12 ay içinde “insanlığa en büyük faydayı sağlayan” kişilere veriliyor. Bu altı ödül dalı arasında genelde en çok tartışılan ise Nobel Barış Ödülü oluyor. Ödül komitesinin siyasi motivasyonlarının kararlarına etki ettiği, öznel şekilde karar aldıkları ve bazen de ödülü başarılardan ziyade başka sebeplere dayandırdığı gibi suçlamalar var.
Barış Ödülü’nü Kazananlar Nasıl Seçiliyor?
Norveç parlamentosu tarafından atanan beş üyeden oluşan Norveç Nobel Komitesi, Nobel Barış Ödülü sahiplerini seçmekten sorumludur. Ödül almaya hak kazanmak için, bir kişinin ulusal hükûmet üyeleri veya mevcut devlet başkanları, Nobel Barış Ödülü’nün önceki kazananları, üniversite profesörleri ve daha fazlasını içeren nitelikli kişiler tarafından aday gösterilmesi gerekir. Bir kişinin kendini aday göstermesi mümkün değildir.
Nobel Vakfı, adaylık ve müzakere süreciyle ilgili bilgilerin sonraki elli yıl boyunca kamuoyuna ilan edilmesini yasaklamaktadır. Yani bir kişinin ödül alma sürecine dair bilgilere ancak elli yıl sonra sahip olabiliyoruz. Bununla beraber aday gösteren kişiler istedikleri takdirde kimi aday gösterdiklerini kamuoyu ile paylaşabilirler.
Tartışmalı Bir Ödül
İlk olarak 1901’de verilen Nobel Barış Ödülü, günümüzdeki en prestijli -ve bazen de tartışmalı- ödüllerden biri olarak kabul ediliyor. Seçim süreci zaman zaman cinsiyetçilik, ırkçılık ve ödül komitesinin Avrupa merkezci olduğu suçlamalarıyla anılabiliyor. Şu ana kadar yüzden fazla kişi bu ödülü kazandı. Bunlardan sadece 19’u kadındı. Bunlar arasında Rahibe Teresa (1979) ve Aung San Suu Kyi (1991) de vardı.
Ödülü veren komite, barışı erken veya hatalı anladığı veya siyasi amaçlı olduğu için zaman zaman eleştirilere tabi tutuluyor. Örneğin, Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed, Eritre ve Etiyopya arasındaki 20 yıllık çatışmayı bir barış anlaşması yaparak sona erdirdiği için 2019’da ödülü kazandı. Ancak, Kasım 2020’de kuzey Etiyopya’da bir çatışma başladı ve Abiy, Tigray bölgesinde güçleri tarafından işlenen insan hakları ihlalleri ve savaş suçları nedeniyle eleştirildi.
Diğer tartışmalı kazananlar arasında, eski ABD Başkanı Barack Obama, eski ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger, merhum Filistin lideri Yaser Arafat, eski İsrail Başbakanı Yitzhak Rabin ve eski İsrail Dışişleri Bakanı Şimon Peres de yer alıyor.
Obama Ödülü Aldığında Şaşırmıştı
2009 yılında ABD Başkanı Obama’nın aldığı Nobel Barış Ödülü bir eleştiri dalgasıyla karşı karşıya kaldı. Ödülü, başkanlığının ilk yılında yani henüz barışa dair bir girişimde bulunmamışken aldı. Obama yönetiminin Libya, Afganistan, Pakistan, Irak ve Yemen’deki savaşlara dahil olması nedeniyle Obama’ya verilen bu ödül çokça tartışıldı.
Birçok kişi Obama’nın adaylığını erken olduğu ve ödülü hak edecek kadar uzun süredir iktidarda olmadığı için eleştirmişti. Henüz ABD Başkanı olarak göreve başlamış durumdayken aldığı bu ödül Obama‘yı bile şaşırtmıştı. Obama, başkanlığının sonraki dönemlerinde yaptığı başka açıklamalarında hâlâ bu ödülü niçin aldığını anlamadığını ifade etmişti.
Avrupa Birliği: Silah Üretip Satanlara Barış Ödülü
Norveç Ödül Komitesine göre, 2012 yılında Barış Ödülü Avrupa Birliği’ne “altmış yıldan fazla bir süredir Avrupa’da barış ve uzlaşmanın, demokrasinin ve insan haklarının ilerlemesine katkıda bulunduğu” gerekçesiyle verildi. Birçok kişi, Avrupa Birliği’nin ve birçok Avrupa ülkesinin silah üretmesi ve satması nedeniyle bu seçimden şikayetçi oldu.
O dönemde, Grandmothers for Peace temsilcisi Elsa-Britt Enger, “Alfred Nobel, ödülün silahsızlanma için çalışanlara verilmesi gerektiğini söylemiş olsa da AB bunu yerine getirmiyor. Dünyanın en büyük silah üreticilerinden biri.” diyerek tepki göstermişti.
Bu kadarı eleştiren diğer kişiler arasında ödülün eski kazananları da vardı. Başpiskopos Desmond Tutu, Kuzey İrlanda’dan Mairead Maguire ve Arjantin’den Adolfo Perez Esquivel, kararı eleştiren bir açık mektup imzalayarak ve AB’nin “Alfred Nobel’in ödülü oluştururken aklında olan ‘barış şampiyonlarından’ biri olmadığını” söylemişti.
Savaşların Mimarı Kissinger da Nobel Barış Ödülü Aldı
Eski ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger (1973-1977), Vietnam Savaşı’nı sona erdiren müzakerelerdeki rolü nedeniyle 1973’te Nobel Barış Ödülü’nü almıştı. Ancak Kissinger’ın, 1969 ve 1970’te Kamboçya’daki bombalamalar da dahil olmak üzere Soğuk Savaş döneminde (1947-1989) yaşanan çeşitli savaşların da mimarlarından biri olduğu da iyi bilinen bir gerçek.
Eski ABD Dışişleri Bakanı, 1973’te Kuzey Vietnam’dan Le Duc Tho ile birlikte ateşkesi arabuluculuk yaptığı için ortaklaşa ödüle layık görüldü. Ödül, özellikle Kissinger’ın ateşkesi müzakere ederken Hanoi’ye bir bombalama saldırısı emri vermesi nedeniyle çok eleştirildi. Vietnam’ı temsil ederek müzakereleri yürüten Le Duc Tho ödülün kendisine düşen kısmını henüz barışın tam sağlanamadığı gerekçesi ile reddettmişti. Kissinger’ın seçimine karşı oy kullanan iki komite üyesi de o dönem protesto amacıyla görevlerinden istifa etmişti.
Rohingyalara Yapılan Etnik Temizliği Savunan Aung San Suu Kyi
Bu ödülün tartışmalı kazananları arasında uzun süreli etnik çatışmaları çözmeye çalışmış olsalar da iktidara geldiklerinde nasıl davrandığı görülmeden ödüllendirilmiş politikacılar da alıyor. Aung San Suu Kyi, 1991’de askeri yönetime muhalefeti nedeniyle gözaltındayken Nobel Barış Ödülü kazandı. Ancak yıllar sonra, sahip olduğu bu uluslararası imaj ülkesindeki Rohingya topluluğunu hedef alan saldırı ve eylemlerin varlığını reddetmesiyle lekelendi.
Myanmar’da devletin önemli kademelerinde yıllarca görev yapan Aung San Suu Kyi, Arakan eyaletindeki Rohingya halkına karşı işlenen suçlar karşısında Myanmar’ın eylemsizliği ve Myanmar ordusunun katliamlar yaptığını kabul etmemesi üzerine birçok ülkeden, kuruluştan ve figürden eleştiriler aldı. Ang San Suu Kyi 2019’a gelindiğinde Uluslararası Adalet Divanına (UAD) çıktı ve burada Rohingyalara yönelik soykırım yapıldığı iddialarına karşı Myanmar ordusunu savundu.
2019’da Lahey’deki Uluslararası Adalet Divanı’nda ordunun bu Müslüman azınlığa yönelik zulmünü savunması bir dönüm noktasıydı ve barış ödülünün geri alınması çağrılarına yol açtı. Ancak ödül hiçbir zaman geri çekilmedi. Komite üyeleri, ödül verildikten sonra ödül kazananların eylemlerinden sorumlu olmadıklarını belirttiler.
Nobel Barış Ödülü Verilmeyen İsim: Gandhi
Nobel Barış Ödülü alan tartışmalı isimler olduğu gibi ödül verilmediği için tepki çeken isimler de var. 2006 yılında Nobel Enstitüsünün eski müdürü Geir Lundestad, ödül tarihindeki en büyük ihmalin barış ödülünün Hintli siyasi aktivist Mahatma Gandhi’ye verilmemesi olduğunu söylemişti.
Lundestad’a göre Gandhi beş kez kısa listeye girdi (İkinci Dünya Savaşı’ndan önce iki kez, sonra 1946, 1947 ve 1948’de), ancak komitenin Avrupa merkezli bakış açısı ve kolonilerdeki özgürlük mücadelesini takdir edememesi Gandhi’nin ödülü almasını engelledi.
Alfred Nobel Kimdir ve Neden Barış Ödülü Veriliyor?
Bu ödüllere adını veren Alfred Nobel, zengin bir İsveçli sanayici ve patlayıcı silah olan dinamitin mucidiydi. Çatışmalarda ve savaşlarda kullanılan bir icattan elde ettiği servet nedeniyle de yaşadığı dönemde bile birçok tartışmaya konu oldu. 27 Kasım 1895’te Nobel, servetinin en büyük payının bir dizi ödüle gideceğine dair son vasiyetini açıkladı.
Nobel’in vasiyetinde bir bölüm “uluslar arasındaki kardeşlik, daimi orduların kaldırılması veya azaltılması ve barış kongrelerinin düzenlenmesi ve teşviki için en çok veya en iyi işi yapan kişiye” ayrılmıştı. Ölümünden beş yıl sonra, ilk ödüller 1901’de verildi ve o zamandan beri de verilmeye devam ediyor. Uluslararası Kızılhaç Komitesi üç kez (1917, 1944 ve 1963’te) ve Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği iki kez (1954 ve 1981’de) bu ödüle layık görüldü.
