Alman Yargısında Başörtüsü: Eyaletlerin Konuyla İlgili Düzenlemeleri
Almanya'daki güncel tartışmalardan biri, yargıda başörtüsü meselesini konu alıyor: Müslüman bir kadın, mahkemedeki fahri görevinden uzaklaştırılması nedeniyle temyiz başvurusu yaptı. Peki, diğer eyaletler yargıda dinî sembol niteliğindeki giysi ve eşyaların kullanılmasına nasıl yaklaşıyor?
Almanya’daki mahkemelerde hukuk eğitimi ve mesleğinden gelmeyen kişilerin dava sürecinde fahri olarak görev yapması, süregelen ve gönüllülük temelinde yapılan bir vatandaşlık görevi. “Meslekten olmayan hâkim” (Alm. “Schöffe – Schöffin”) adı verilen gönüllü kişiler, mahkeme heyetindeki yargıçların alacağı karar hükmüne etki etmese de duruşma günlerindeki mahkeme işleyişine -daha ziyade bir gözlemci pozisyonunda- yardımcı olmakta. 2023 yılında Dortmund şehrinde Müslüman bir kadın, hakim yardımcısı olarak seçildi. Duruşmalar sırasında dinî nedenlerle başörtüsünü çıkarmayacağını bildirmesinin ardından, bu görevi yapmasına izin verilmedi.
Dortmund Bölge Mahkemesi, söz konusu kadının bu fahri görevden alınması için Hamm Yüksek Bölge Mahkemesine (OLG) başvurdu. Davaya bakan yargıçlar, duruşma sırasında başörtüsünü çıkarmayı reddetmenin mesleki olmayan hakimlik görevini yerine getirememe anlamına geldiğine hükmetti. Daha önce bulunduğu fahri görevliler listesinden çıkarılan davacı kadın, karara karşı Federal Anayasa Mahkemesine temyiz başvurusunda bulundu. Müştekinin listeden çıkarılmasının gerekçesi, Mart 2021’de kabul edilen Kuzey Ren-Vestfalya Yargı Tarafsızlığı Yasası. Bu yasaya göre, hakim ve savcıların yanı sıra meslekten olmayan değerlendiricilerin de dinî sembol veya kıyafet giymelerine izin verilmiyor.
Peki, diğer eyaletlerde durum nedir? Bu konuda daha önce paylaşılan bilgilere göre, yargıda başörtüsü konusu hakkında Almanya genelini kapsayan standart bir düzenleme bulunmuyor. Bazı eyaletlerde konuyla doğrudan alakalı yasaklar varken, diğerlerinde kararlar vaka bazında alınıyor. Bu nedenle yargıda dinî sembollere ilişkin tartışmalar karmaşık ve çok katmanlı olmaya devam ediyor. Eyaletlerin adaletten sorumlu mercilerine ulaşarak ilgili düzenlemelerin nasıl olduğunu sorduk. Aldığımız cevaplar ve kamuoyuna yansımış bilgilerden hareketle, eyaletlerin yargıda başörtüsüne dair tutumlarını sizin için derledik.
Aşağı Saksonya’da Fahri Görevlilerin Ceza Davalarında Dinî Sembol Takmaları Yasak
Aşağı Saksonya Adalet Yasası’nın (NJG) 31. (a) maddesi dinî, ideolojik veya siyasi sembollerin takılmasını düzenlemekte. Hâkimler ve savcılar, yargı veya savcılık görevlerini yerine getirirken bu tarzdaki sembolleri takamıyor. Meslekten gelmeyen hakimler arasında başörtülü kişiler olması mümkün olsa da, fahri görev yapan bu kişilerin ceza davaları sırasında görünür herhangi bir dinî sembol takmalarına izin verilmiyor. Adalet Bakanlığı, Aşağı Saksonya eyaletindeki kadın stajyer avukatların, savcıların veya hakimlerin başörtüsü takmasına ilişkin herhangi bir veri bulunmuyor. Bu nedenle, verdikleri cevapta, herhangi bir spesifik vakadan bahsedilmiyor.
Berlin: “Cübbeyi Giyen Kişi Stajyer Avukat Değil, Eğitim Verendir”
Berlin’de, 27 Ocak 2005 tarihli Tarafsızlık Yasası, yargı alanında da dinî sembollerin kullanımını düzenlemekte. Bu yasa ile, adalet idaresi ve cezaevi sisteminde çalışan memurların görünür dinî semboller ya da dikkat çekici dinî kıyafetler giymeleri yasaklanmış durumda. Bu durum, profesyonel hakimler için de geçerli. Meslek öncesi hizmette bulunan devlet memurları için ise bazı istisnalar yapılabiliyor. Adalet Bakanlığı, “Berlin’de hakimlik görevinin başörtüsüyle yerine getirilmesini açıkça yasaklayan herhangi bir yasal düzenleme bulunmamaktadır.” sözleriyle bir manevra alanı olduğunu ifade ediyor.
Stajyer avukatlar için de bazı istisnalar var. Duruşma yönetmek veya savcılığı temsil eden görevler dışında, kendilerini eğiten kişinin sürekli gözetimi altında olmamaları koşuluyla, eğitimleri sırasında genellikle başörtüsü takmalarına izin veriliyor. Adalet Bakanlığının yorumuna göre, bu ve benzeri durumlarda cübbeyi giyen yani görevli olan kişi stajyer avukat değil, eğitimi veren kişi. Berlin’de 2021-2026 döneminde hukuk eğitimi alanlar arasında başörtüsü takan yedi stajyer hâkim, olduğu ifade edildi. Eyalette, an itibarıyla, görevde olan başörtülü hâkim ya da savcı bulunmuyor.
Brandenburg’da Fahri Görevliler ve Memurlar Arasında Fark Var
Brandenburg eyaletindeki Devlet Memurları Statüsü Kanunu’na göre, devlet memurlarının görevlerini tarafsız bir şekilde yerine getireceklerine dair güveni “zedelemelerine” izin verilmiyor. Soru isteğimize yanıt veren Brandenburg Adalet Bakanlığı, yönetmelik çıkarma yetkisinin, dinî veya ideolojik çağrışımları olan görünüm özelliklerini kısıtlamak veya yasaklamak için sektöre özgü düzenlemeler yapılmasını da mümkün kıldığını açıkladı. Bu düzenlemeler kadın hakimler ve hukuk stajyerleri için de geçerli. Ama fahri görevliler için geçerli değil. Brandenburg Adalet Bakanlığı, “Yargı için yönetmelik çıkarma yetkisinin henüz kullanılmadığını” cevabında belirtti.
Brandenburg’daki mevcut yasal duruma göre, başörtüsü takan kişiler tarafsız kaldıkları sürece mahkemede fahri olarak görev yapabiliyor. Ancak şu anda bu kapsamda fahri görevli olan başörtülü biri bulunmuyor. Ayrıca Adalet Bakanlığı, bir stajyer avukatın dinî nedenlerle başörtüsü takmasına ilişkin bir vaka olduğunu bildirdi. Bu stajyer avukat 2017-2019 yılları arasında avukatlık stajını tamamladı ve hukuktaki ikinci devlet sınavını başarıyla bitirdi. Bu kişiye, Brandenburg Yüksek Bölge Mahkemesi Başkanı tarafından resmî görevlerini yerine getirmesini kısıtlayan veya yasaklayan herhangi bir durum olduğu bildirilmedi. Ancak, mahkeme oturumlarına yalnızca eğitmeninin huzurunda katıldığı ifade edildi. Bu süreçte eğitim amacıyla kendisine verilen tüm görevleri düzenli bir şekilde yerine getirdiği aktarıldı.
Bremen’de Tarafsız Resmî Kıyafet Zorunluluğu
Bremen eyaletinin yargı mensupları ise, tarafsız resmî kıyafet giyilmesi ile vurgulanan özel bir dinî ve ideolojik tarafsızlık şartına tabidir. Bu zorunluluk Adalet ve Anayasadan Sorumlu Senatör tarafından çıkarılan, 1962 tarihli ve en son 1970’te güncellenen bir kararnameye dayanıyor: “Kadın savcılar ve hakimler, kendileri için tarafsız resmî kıyafet öngörüldüğü sürece (kamuya açık duruşmalar) görevlerini yerine getirirken başörtüsü takmazlar. Aynı durum, stajyer avukatlar için de geçerlidir.” Adalet Bakanlığının sorumuza verdiği cevaba göre, bu düzenleme, mahkemede bulunan gönüllüler resmî kıyafet giymediği için, söz konusu meslekten gelmeyen hâkimler için geçerliliğe sahip değil.
Bavyera'da Başörtülü Avukatlara Resmî Görev Verilmiyor
Bavyera'da, 1 Nisan 2018 tarihinden bu yana yürürlükte olan Bavyera Hâkimler ve Savcılar Kanunu, hâkimlerin, savcıların ve fahri mahkeme görevlilerinin bağımsızlıklarına, tarafsızlıklarına veya hukuk ve düzene münhasır bağlılıklarına şüphe düşürebilecek görünür herhangi bir dinî veya ideolojik sembol veya kıyafet giyemeyeceklerini öngörüyor.
Bavyera'da başörtüsü takan kadın stajyer avukat, savcı ve hakimlerin sayısına ilişkin istatistiki veri mevcut olmasa da son yıllarda, dinî nedenlerle başörtüsü takan stajyer avukatların eğitim aldığı biliniyor. Bu kişiler eğitimlerini tamamlayabilmiş, ancak herhangi bir resmî görevde bulunmalarına izin verilmemiştir.
Hamburg'a Göre Çözüm Bulmak Mümkün
Hamburg Adalet Bakanlığı, eyalet bölgesindeki mahkemelerin şimdiye kadar dinî sembollerin kullanımı ve özellikle de başörtüsü takılmasıyla ilgili nadir vakalara her zaman büyük bir hassasiyetle çözüm bulduğunu belirtti. Bu konuya dair spesifik vaka örnekleri sunulmasa da fahri görevliler arasındaki kadınlar için de bu durumun geçerli olduğunu bildirdi.
Hessen'de Düzenleme Olmasa da Fahri Görevlilere Dair Kısıtlama Var
Hessen eyaletinin yargı birimlerinde dinî sembollerin kullanılmasına ilişkin özel bir düzenleme bulunmuyor. Ama devlet memurları ve yargıçlardan dış görünüşleri bakımından da makamlarına duyulan güvene saygı göstermeleri isteniyor. Hessen Adalet Bakanlığı, sorumuza verdiği cevapta, bunun bir sonucu olarak bazı kıyafetlerin yasaklanabileceğini belirtti: Kılık kıyafet, görevin tarafsız bir şekilde yürütülmesine zarar veriyorsa kısıtlamalar mümkün. Bu durum, kadın stajyer avukatlar için geçerli değil. Ama mahkemelerdeki kadın fahri görevliler için geçerliliğe sahip:
“Prensip olarak, kadın stajyer avukatlar hazırlık hizmetleri sırasında başörtüsü takmakta serbesttir. Bu durum, stajyer avukatın yargı adına temsil görevinde olduğu birkaç vakayı açıkça hariç tutmaktadır.”
Hessen yargısı 2020'den itibaren Federal Anayasa Mahkemesinin kararına uymakta. Eyalette, an itibarıyla, başörtüsü takan bir kadın savcı ya da hakim bulunmamakta.
Mecklenburg-Vorpommern'da İlgili Düzenleme Henüz Uygulanmadı
Mecklenburg-Vorpommern eyaletinde, hâkim ve savcıların dinî semboller takmasına ilişkin özel bir düzenleme mevcut değil. Eyalette, Devlet Memurları Statüsü Kanunu'nun 34. maddesinin 2. fıkrasının 4. cümlesi uyarınca, resmî görevlerin tarafsız bir şekilde yerine getirilmesine olan güveni zedeleyebilecek dinî veya ideolojik çağrışımlı görünüm özelliklerinin kısıtlanabileceği veya yasaklanabileceği federal düzenleme geçerli olsa da, bugüne kadar bu metin uygulanmadı.
Mecklenburg-Vorpommern'de başörtüsü takan kişilerin hakimlik yapıp yapamayacağı sorusuyla ilgili bugüne kadar herhangi mahkeme kararı çıkmış değil. Dolayısıyla, bu konuda herhangi bir emsal karar yok. Ayrıca Mecklenburg-Vorpommern'de başörtülü kadın stajyer avukat, savcı ya da hakimlerin görev yaptığı bilinen bir vaka da bulunmuyor.
Rheinland-Pfalz'da Konu Mahkemelerin Takdirinde
Rheinland-Pfalz eyaletinde, hakimler ve savcılar için görevlerini tarafsız bir şekilde yerine getireceklerine dair güveni sarsmayacak kıyafetler giyme zorunluluğu bulunuyor. Başörtüsü takan kişiler prensip olarak meslekten gelmeyen hakim görevini üstlenebilir olsalar da bu konudaki nihai karar yetkili mahkemelerin bağımsız takdirine bırakılmış durumda. Kadın stajyer avukatların, savcıların veya hakimlerin başörtüsü taktığı bilinen bir vaka yok ve buna ilişkin istatistiki veriler kayıt altına alınmış değil.
Saarland: "Seçim Stajyer Avukatlara Ait"
Saarland'da yargıda dinî sembollerin kullanımına ilişkin özel bir düzenleme yok. Ancak sorumuz üzerine Adalet Bakanlığı, objektif olarak bakıldığında başörtüsü takmanın “belli bir dinî görüşü ifade ettiğini” belirtiyor. Mahkemenin tarafsızlık ilkesine uyması, hem asli yargı mensupları hem de fahri görevliler için geçerli ve buna uyulması isteniyor. Adalet Bakanlığı açıklamasının devamında “Tarafsızlık gerekliliğinden de anlaşılacağı üzere, dinî nedenlerle başörtüsü takılmasından ve aynı zamanda diğer görünür dinî sembollerin takılmasından da kaçınılmalıdır.” dedi.
Saarland'da başörtüsü takan kadın hakim ya da savcı bulunmamaktadır. Ancak, hukuk eğitimi programında başörtüsü takan iki kadın stajyer avukat bulunuyor. Adalet Bakanlığı, stajyer avukatların kendi pratik eğitim alanını seçme hakkına sahip olduğunu belirtiyor: Tarafsızlık şartına uymak için dinî semboller takmadan resmî görevlerini yerine getirme seçeneğine sahip olsalar da, “performans değerlendirmeleri üzerinde (olumsuz) bir etkisi olmaksızın pratik eğitimin bu tür bölümlerini yerine getirmemeyi de seçme" yolunu tercih edebilirler.
Saksonya'da Konuyla İlgili Bir Düzenleme Yok
Saksonya'da yargı mensuplarının başörtüsü takmasına ilişkin herhangi bir devlet düzenlemesi bulunmuyor. Saksonya Adalet Bakanlığı bize verdiği cevapta, tarafsızlık ilkesinin korunmasına dikkat çekti:
“Bununla birlikte, Anayasa, yasal hakim hakkı ve hukukun üstünlüğü gerekliliği yoluyla, yasal işlemlere dahil olan kişilerin, yargılamanın tüm taraflarına ve yargılama konusuna karşı tarafsızlık ve mesafe garantisi sunan bağımsız ve tarafsız bir hakim önüne çıkmasını güvence altına almaktadır.”
Devletin bu tarafsızlık şartının tüm dinî anlam taşıyan davranışlar için geçerli olduğu ve devlet otoritesinin temsilcisi olarak hareket eden ve bu şekilde algılanan görevliler tarafından gözetilmesi gerektiğine dikkat çekildi.
Schleswig-Holstein'de Başörtüsünü Konu Alan Bir Kural Yok
Eyaletin Devlet Kamu Hizmeti Kanunu hükümlerine göre, devlet memurlarının dinî veya ideolojik özellikleri, ancak görevlerini tarafsız bir şekilde yerine getirmelerine olan güveni zedeleyebilecekleri takdirde kısıtlanabilir. Bu düzenlemeler profesyonel hakimler için de geçerli. Meslekten olmayan hakimler gibi fahri görevlilerin başörtüsü takmasına ilişkin özel bir düzenleme yok. Bugüne kadar, meslekten olmayan bir hakimin görevini yerine getirirken başörtüsü taktığına dair bilinen bir vaka bulunmuyor.
Şu anda Schleswig-Holstein'da görev başında başörtüsü takan ve savcılığın izniyle bazı resmî görevleri üstlenmeyen bir kadın stajyer avukat mevcut. Adalet Bakanlığı başka bir vaka olmadığını belirtti.
Thüringen'de de Özel Bir Düzenleme Yok
Thüringen'de yargıda dinî sembollerin kullanılmasına ilişkin özel bir düzenleme bulunmuyor. Hâkim ve savcılardan resmî kıyafetleriyle uyumlu, göze çarpmayan kıyafetler giymeleri isteniyor. Başörtüsü takan kişilerin prensipte fahri mahkeme görevlerini üstlenmesi mümkün. Yine de dinî semboller takmaları, tarafsızlık ilkesiyle çatışacağı gerekçesiyle bu görevlerden reddedilmelerine yol açabiliyor. Adalet Bakanlığı Basın Sözcüsü, “Duruma bağlı olarak, dinî sembollerin giyilmesi, duruşmanın rahatsız edilmeden yürütülmesini tehlikeye atıyorsa polis emri de çıkarılabilir.” açıklamasında bulundu. Bugüne kadar Thüringen'de kadın stajyer avukatların, savcıların ya da hakimlerin başörtüsü taktığına dair bilinen bir vaka bulunmamaktadır.
*** Muhammed Suiçmez'in hazırladığı bu araştırma haberi, ilk olarak IslamiQ'te yayımlanmıştır.
