Cinsel Kimlik Düzenlemeleri: Hangi Ülkede Durum Nasıl?

Son yıllarda, cinsel kimlik ve toplumsal cinsiyetle ilgili haklara ilişkin tartışmalar küresel sahnede giderek daha fazla öne çıkıyor. Avrupa Birliği (AB) içerisinde, transseksüel ve toplumsal cinsiyet normlarına uymayan bireylerin haklarını korumak amacıyla hususi yasal çerçeveler ortaya çıktı.

Bu yazıda Almanya, Belçika, Fransa, İtalya ve İspanya’daki Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması (İng. “Legal Gender Recognition” – LGR) ve kendi cinsiyetini tanımlama hakkı (İng. “Gender Self-Determination” – GSD) düzenlemelerini inceleyecek ve bu ülkelerin her birinde bu konunun çerçevesini çizen detaylı yasal süreçleri değerlendireceğiz. Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması (LGR) ve kendi cinsiyetini tanımlama hakkının (GSD) hangi ülkelerde mevcut olduğu, bireylerin ilgili haklarını hangi yaşta kullanabilecekleri ve bunlara eşlik eden karmaşık gereklilikler gibi hususlara ışık tutmayı amaçlıyoruz.

AB üyesi 27 ülkeden 25’i Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması (LGR) imkânı sunmaktadır. [1] Bu ülkelerden 10’unda akıl sağlığı teşhisi gerekmemekte, [2] 5’i [ilgili bireyde] kısırlık talep etmekte, [3] 15’i [evlilikten sonra bir cinsiyet kimliği değişimi durumunda] boşanmayı gerektirmemekte, [4] 12’si reşit olmayanlar için de LGR’ye izni vermekte, [5] bu ülkelerin altısında herhangi bir yaş sınırı bulunmamakta [6] ve sekiz ülke ise bireyin kendi beyan ettiği cinsel kimliğinin LGR konusunda tek belirleyici unsur olduğu GSD düzenlemelerini benimsemiş durumdadır [7] (TGEU 2023). AB’de yaşayan her dört trans bireyden biri (%22) yasal cinsiyetini değiştirmiştir (TGEU 2022b). Bu durum toplumsal cinsiyeti onaylayan yasal süreçlere erişimdeki zorluklara işaret etmektedir (Avrupa Komisyonu 2020).

Belçika’da Cinsel Kimlik Düzenlemeleri

Belçika, herhangi bir tıbbî gereklilik veya bürokratik prosedür olmaksızın kendi cinsel kimliğini tanımlama hakkını desteklemektedir. Belçika’da bireyler sadece tercih ettikleri cinsiyet kimliklerini belirterek yasal cinsiyetlerini değiştirebilirler. 25 Haziran 2017 tarihinde, Belçika Parlamentosu, bireylerin yasal cinsiyet kimliklerini ve isimlerini nüfus kayıtlarında basit bir idari süreç yoluyla değiştirmelerine olanak tanıyan bir yasayı yürürlüğe koymuştur (Federale Overheidsdienst Justitie 2017). Bu yasaya göre;

• Müracaat sahibi, doğum belgesinde belirtilen cinsiyetin kendi içsel olarak deneyimlediği cinsiyet kimliği ile uyuşmadığına ikna olduğunu belirten imzalı bir beyanat sunar.
• Müracaat sahibi, cinsiyet kaydının düzeltilmesinin idari ve hukuki sonuçlarına ilişkin bilgilendirme metnine atıfta bulunan bir makbuz alır.
• Kayıt memuru savcılıktan görüş almak üzere üç gün içinde müracaat eder.
• Savcılık görüşünü üç ay içinde bildirir.

Reşit olmayanlar en az 16 yaşında olmalı ve özgür ve bilinçli bir tercihte bulunduklarını teyit eden, bir psikiyatrist tarafından hazırlanmış bir sertifika sunmalıdırlar (TGEU 2020). Psikolojik desteğe yapılan bu vurgu, genç bireyler için geçiş sürecinde akıl sağlığının güçlendirilmesinin hayati rolünün altını çizmektedir.

Almanya’da Cinsel Kimlik Düzenlemeleri

Ağustos 2023’te Almanya, 1980’lerde getirilen iki psikolojik değerlendirme gerekliliğini kaldırarak yasal cinsiyet ve isim değişikliklerini basitleştirmek (Euronews 2023) ve trans bireylerin nüfus kaydı dairelerine bir “kendini izah” formu göndererek cinsiyetlerini ve ilk isimlerini doğrudan kaydetmelerini sağlamak için bir yasa tasarısı önerdi (TGEU 2023b).
Bu yasaya göre 14 yaşından küçüklerin formu doldurabilmeleri için ebeveynlerinin onayı gerekecek. 14-18 yaş arasındaki bireyler bağımsız olarak ya da ebeveynlerinin izniyle müracaatta bulunma seçeneğine sahip olacak. Reşit olmayan bir kişinin ebeveynleri buna rıza göstermezse, reşit olmayan kişi ebeveyn onayı mecburiyetini geçersiz kılacak bir mahkeme kararı çıkarılmasını talep edebilecek. Değişikliğin nisan ayında yürürlüğe girmesiyle beraber yılda 1 defa cinsiyet değiştirme için başvuruda bulunabilecekler. (Grieshaber 2023; Jesley 2023).

Bu önerinin kabul edilmesyle birlikte Almanya -aralarında Belçika, Danimarka, Finlandiya, İrlanda, Lüksemburg, Portekiz ve İspanya’nın da bulunduğu- bireylere kendi cinsel kimliklerini tanımlama hakkı verilmesini öngören hukuki ilkeyi benimseyen Avrupa ülkelerinden biri oldu.

Fransa’da Cinsel Kimlik Düzenlemeleri

2016 yılında Fransa Ulusal Meclisi, Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması (LGR) ve kendi cinsiyetini tanımlama hakkı (GSD) konusunda resmî belgelerdeki cinsiyet tanımlarını değiştirmek isteyen bireylerin tabi olduğu ameliyat mecburiyetini yürürlükten kaldırdı. Yetişkinlerin ve mahkeme kararı almış reşit olmayanların, resmî belgelerde cinsel kimliklerini istedikleri gibi belirtebilmek için aşağıdaki şartları sağlaması gerekiyor (TGEU 2016b):

1. Kişi, talep edilen cinsiyete ait olduğunu açıkça belirtmiş olmalı;
2. Kişi ailesi, arkadaşları veya iş arkadaşları arasında talep edilen cinsiyete ait biri olarak biliniyor olmalı;
3. Kişi, talep edilen cinsiyete uygun şekilde isim değişikliği yapmış olmalı. (§65.1)
Fransa, reşit olmayanlar için ebeveyn izni gerekliliğini muhafaza etmekle birlikte, yasal cinsiyet değişikliği için gereken asgari yaşı 16’ya indirdi. Bununla birlikte, Fransa’daki yasal çerçeve, kendi cinsiyetini tanımlama ilkesine dayanmıyor ve bu nedenle hâkimlere, müracaat sahibinin cinsiyet kimliğinin geçerliliğine karar verme ve kabul etme konusunda belirleyici bir rol veriyor. (TGEU 2016a)

ÖZEL DOSYA

Cinsiyet Nedir?

İtalya’da Cinsel Kimlik Düzenlemeleri

1982 yılında İtalya, cinsiyet değiştirme ameliyatını yasallaştıran ve Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınmasına (LGR) izin veren dünyadaki ilk ülkelerden biri oldu. (ILGA 2023). Ancak 2015 yılına kadar ülke, bireylerin cinsel kimliklerini ameliyat gerekmeksizin değiştirmelerine imkân tanıyan cinsiyet tanıma sürecini kolaylaştırmamıştır (Osella 2022). Ülkede 2023 yılında hormon tedavisi gerekliliği ortadan kaldırılarak süreç basitleştirilmiştir (ILGA 2023). İtalya’da biyolojik ve yasal cinsiyetini değiştirmek isteyen bir kişi, cinsiyet olumlama hizmetleri sunan herhangi bir sağlık kuruluşu veya dernek ile bir görüşme planlayabilir ve neticesinde, yasal isim değişikliği ve cinsiyet güncellemesi için izin almak üzere yetkili mahkemeye müracaat edebileceği bir süreci başlatır.

Hâlihazırda İtalya’da kendi cinsiyetini tanımlama yaşı, çoğu Avrupa ülkesinde olduğu gibi 18 olarak belirlenmiştir. Bununla birlikte, süregiden tartışmalar, yaşın 16’ya indirilmesiyle uluslararası normlara uyum sağlanması ihtimali etrafında dönmektedir. Bu değişikliğin savunucuları, bunun genç bireyler için cinsiyet onaylayıcı bakıma erişimi kolaylaştıracağını savunmaktadır. Ancak muhalifler, özellikle 16 yaşından küçükler için bunun akıl sağlığı üzerindeki potansiyel etkilerine ilişkin endişelerini dile getirmektedir. (Osella 2022).

İspanya’da Cinsel Kimlik Düzenlemeleri

Mart 2023’te İspanya, trans bireylere yasal cinsiyetlerini yalnızca kendi kendilerini nasıl tanımladıklarına dayalı olarak değiştirme hakkı tanıyan bir yasayı yürürlüğe koydu. Bu mevzuat, Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması sürecini basitleştirerek tıbbi belgelendirme, psikolojik değerlendirme veya mahkeme duruşmaları gerekliliğini ortadan kaldırdı. İspanya’da 16 yaş ve üzeri bireyler, nüfus müdürlüğüne beyanda bulunarak resmî belgelerindeki cinsiyetlerini değiştirebiliyorlar. (El Pais 2023)

Yasa ayrıca 14 ve 15 yaşlarındaki reşit olmayanlara da ebeveyn veya vasi izniyle cinsiyet değiştirme hakkı tanıyor. 14 yaşından küçükler, cinsiyetlerini, yasal temsilcilerinin rızası ve tıbbi bir uzmanın değerlendirmesi neticesinde mahkeme kararıyla değiştirebiliyorlar. (TGEU 2023a) Yasa bazı zorluklarla karşılaşmış olsa da, cinsiyet kimliğine yönelik uluslararası insan hakları örgütlerinden övgü almıştır. Dahası, bu yasa İspanya’daki trans bireyler için şimdiden olumlu sonuçlar doğurmuş, transseksüel ve kendini her iki cinsiyete de ait hissetmeyen bireylerin sağlık ve eğitim gibi temel hizmetlere erişimini kolaylaştırmıştır (Ricoy Olariaga 2023).

Kendi Cinsiyetini Tanımlama Düzenlemeleri Kabul Görüyor

Bireylerin toplumsal cinsiyetlerini kendileri tayin etmesini ve bu tercihlerin yasal olarak tanınmasını düzenleyen yasal çerçeveler AB genelinde mühim farklılıklar göstermektedir. Belçika ve İspanya gibi bazı ülkeler, bireylere kendi cinsiyetlerini tanımlama hakkı verilmesine (GSD) yönelik hukuki ilkelere sahipken; Almanya, Fransa ve İtalya gibi diğer ülkeler tıbbi belge veya mahkeme kararı talep etmektedir. Ayrıca, Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması (LGR) için asgari yaş 14 ila 18 arasında değişmekte olup, bu durum AB genelinde reşit olmayanlara ilişkin mevzuatın etik açıdan karmaşıklığını vurgulamaktadır.

Çeşitli sorunlara rağmen, Avrupa genelinde Cinsiyet Kimliğinin Hukuki Olarak Tanınması sürecinin basitleştirilmesi yönünde bir eğilim olduğu görülmektedir. Bu gelişmeler bireylere kendi cinsiyetlerini tanımlama hakkıyla ilgili kapsayıcı yasal çerçeveler oluşturma ihtiyacının daha fazla kabul gördüğünü göstermektedir.

Dipnotlar

[1] Bulgaristan ve Macaristan’da LGR uygulanmamaktadı
[2] Belçika, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, İrlanda, Lüksemburg, Malta, Portekiz, İspanya
[3] Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Letonya, Slovakya, Romany
[4]Avusturya, Belçika, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, İrlanda, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç
[5] Avusturya, Belçika, Hırvatistan, Estonya, Almanya, Yunanistan, İtalya, Lüksemburg, Malta, Portekiz, Slovenya, İspanya
[6] Avusturya, Estonya, Almanya, Lüksemburg, Malta, Slovenya
[7] Belçika, Danimarka, Finlandiya, İrlanda, Lüksemburg, Malta, Portekiz, İspanya