Dünyanın En Yeni Ülkesi Somaliland mi Olacak?
Etiyopya ve Somali arasındaki mutabakat arayışı, uluslararası siyasette dikkatleri 30 yılı aşkın süredir bağımsızlığını ilan etmeye çalışan Somaliland’ın üzerine çekti. Trump'ın göreve başladığında Somaliland'ın bağımsızlığını tanıyacağı iddia ediliyor.
Doğu Afrika ülkelerinden Etiyopya ile Somali arasında bir süredir devam eden Somaliland krizi, geçtiğimiz hafta Türkiye’nin ev sahipliğinde yapılan görüşmelerde yeniden gündeme geldi. 1991 itibarıyla Somali’den ayrılma sürecini başlatan Somaliland’ın olası bağımsızlığı, özellikle denize erişimi olmayan Etiyopya için büyük bir önem arz ediyor. Somali ve Etiyopya hükûmetleri beraber çözüm arama kararı aldı ama Donald Trump’ın ikinci başkanlığı krize yeni bir boyut katabilir.
Etiyopya ve Somali Devletleri Arasındaki Somaliland Krizi
Afrika Boynuzu’ndaki iki komşu ülke Etiyopya ve Somali arasındaki kriz 1 Ocak’ta patlak vermişti. Somali’den tek taraflı bağımsızlığını ilan eden Somaliland ile Etiyopya arasında 1 Ocak’ta liman kullanımı ve denize erişim için imzalanan mutabakat zaptı, Somali ile Etiyopya arasında krize neden olmuştu.
Krize neden olan anlaşma, Etiyopya ve Somaliland arasında güvenlik, ekonomi ve siyasi iş birliğini güçlendirmeyi amaçlıyordu. Etiyopya’nın ticari ve askerî olarak Somaliland kıyılarında faaliyet yürütmesine izin veren adıma Somali, “iç işlerine müdahale” gerekçesiyle şiddetle karşı çıkmıştı. Arap Birliği 3 Ocak’ta Etiyopya ile Somaliland arasında deniz erişim iş birliğine yönelik “Kızıldeniz’de askeri üs inşası ve liman geliştirilmesinin önünü açan” anlaşmayı reddettiğini ve kınadığını duyururken, gerilimi görüşmek üzere 17 Ocak’ta bakanlar düzeyinde çevrim içi toplantı düzenlemiş olsa da krizin çözümü için bir sonuç alınamamıştı.
Afrika Birliği (AfB) ise 4 Ocak’ta Etiyopya ile Somali’ye itidal çağrısı yapmış, 17 Ocak’ta iki ülkeye yaptığı diyalog çağrısına karşılık Somali, toprak bütünlüğünün Etiyopya tarafından ihlal edildiği ve Somaliland ile yapılan anlaşmadan çekilmediği takdirde bu ülkeyle müzakere edilmeyeceğini açıklamıştı.
Etiyopya, Somaliland ile imzaladığı mutabakat zaptıyla Kızıldeniz’e erişimi amaçlıyordu. Mutabakat zaptına göre Etiyopya’nın Somaliland’ın Berbera Limanı’nda bir yeri olacak, Somaliland’ın da Etiyopya Havayolları’nda hissesi bulunacaktı. Öte yandan Somaliland ile Etiyopya arasındaki anlaşmanın tamamlanması durumunda Etiyopya, Somaliland’i “bağımsız” olarak tanıyan ilk devlet olacak. Eritre’nin 1990’ların başında ülkeden ayrılmasıyla denizlere erişimini kaybeden Etiyopya, 1270-1974 yılları arasındaki imparatorluk döneminde de denizlere erişebilmek amacıyla çok sayıda savaş vermişti. Hâlihazırda ülke, dış ticaretinin yüzde 90’ına yakınını komşu ülkelerdeki limanlar üzerinden yürütebiliyor.
İki Ülke Arasında İmzalanan Ankara Bildirisi
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ev sahipliğinde Ankara’da 11 Aralık’ta bir araya gelen Somali Cumhurbaşkanı Hasan Şeyh Mahmud ve Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed, iki ülke arasında yaklaşık bir yıldır süren krizin çözümü için mutabakata vardı.
Şubat 2025 sonuna kadar teknik müzakerelere başlamaya ve 4 ay içinde sonuçlandırmaya karar verdikleri kaydedildi. Taraflar, Somali’nin toprak bütünlüğüne saygı gösterirken Etiyopya‘nın denize ve denizden güvenli erişiminden sağlanabilecek çeşitli potansiyel yararları tasdik ettiğini duyurdu.
1922 tarihli Doğu Afrika haritası. Görsel: Boston Public Library, Map Center.
Bağımsızlığı Hedefleyen Somaliland’ın Kısa Geçmişi ve Yapısı
Günümüzün Somali’si, eskiden İtalyan Somaliland’ı (1889-1936) ve kuzeybatıda İngiliz Somaliland’ı (1884-1960) olmak üzere iki sömürge yönetiminden oluşuyordu. 1960 yılında İngiliz Somaliland’ı, diğer 35 Birleşmiş Milletler üyesi tarafından tanınmak üzere bağımsızlığını ilan etmişti. Ancak bu olaydan beş gün sonra İtalya, bölgede kontrol ettiği topraklardan (Somali İtalyan Vesayet Bölgesi, 1959-1960) vazgeçmiş ve iki eski sömürge bölgesi hemen birleşerek bugün Somali olarak anılan Somali Cumhuriyeti’ne dönüşmüştü.
Geriye dönüp bakıldığında, birleşme kararının idare etmesi zor bir ülkeyi doğurduğu ifade ediliyor. İtalyan Somaliland’ı, İngiliz Somaliland’ının yaklaşık 8 katı bir nüfusa sahipti. Bugün Somaliland olarak ayrılmak isteyen kuzey toprakları, ülkenin siyasi ve ekonomik karar alma süreçlerinde güney kesimi tarafından genellikle göz ardı edilmekten şikâyet ediyordu.
Somaliland, özerk bir yönetim kurma şansını 1991 yılında Somalili diktatör Siad Barre’nin Somali Ulusal Hareketi ve diğer hükûmet karşıtı isyancılar tarafından devrilmesiyle elde etti. Somali Ulusal Hareketi (SNM), kuzeyde bulunan paramiliter bir gruptu ve Barr’ı devirdikten sonra Somaliland’ın İngiliz himayesindeki Somaliland ile temelde aynı sınırlara sahip bağımsızlığını ilan etmeye karar verdi.
Devlet dini İslam olan ve resmî motto olarak kelimeişehadeti kullanan Somaliland’ın nüfusu, 2024 itibarıyla 6 milyonun üzerinde. Somaliceye ek olarak Arapça ve İngilizce de ülkenin resmî dilleri arasında. Nüfusun yaklaşık yüzde 80’inin İshak kabilesine mensup olduğu ifade ediliyor.
Somaliland, Doğu Afrika’nın En İstikrarlı Ülkesi
Somaliland oldukça yoksul bir ülke olsa da belli başlı devlet kurumlarını kurmuş durumda. Para birimi, pasaport rejimi, polis gücü, trafik plakaları ve hatta Vaşington’da bir konsolosluk. Buna rağmen Somaliland başka hiçbir ülke tarafından resmen tanınmış değil. Birkaç ülke tarafından dolaylı olarak tanınıyor. Örneğin, Güney Afrika Somaliland pasaportlarını kabul ediyor. Birleşik Arap Emirlikleri, 2017’den beri ülkede küçük bir askeri varlığa sahip. İlginç bir gelişme ise, son yıllarda Somaliland’ın olası bağımsızlığına dair hem İngiltere hem de ABD’de artan bir ilgi olması: Özellikle bu ülkelerdeki sağ siyasetçiler ülkenin bağımsızlığını tanıma konusunda istekli.
2001 yılında, Somaliland vatandaşlarının yüzde 97’si tarafından desteklenen bir bağımsızlık referandumu düzenledi. O tarihten bu yana Somaliland, Somali’nin dışında özerk bir devlet konumunda. Somaliland, uluslararası medya ve toplum tarafından silahlı çatışma ve kuraklığın akut etkileriyle kuşatılmış Doğu Afrika’da istikrarlı bir yapı olarak görülüyor. Demokrasi ve özgürlük endeksi yayınlayan Freedom House, Somaliland’i 2024 itibarıyla 43/100 puanıyla “kısmen özgür” olarak kategorize ediyor. Komşu ülkeler Etiyopya (20/100) ve Somali (8/100) puanlarıyla “özgür değil” şeklinde tanımlanıyor. Freedom House’a göre Somaliland rakip partiler arasında demokratik iktidar değişimine izin veren çok partili bir siyasi sisteme sahip olsa da son birkaç yıldır siyasi haklarda bir erozyon söz konusu. Gazeteciler ve kamuya mal olmuş kişiler, yetkililerin baskısıyla karşı karşıya kalabiliyor. Azınlık konumundaki kabilelerin siyasi ve ekonomik marjinalleşmeye maruz kaldığı ve kadınlara yönelik şiddetin ciddi bir sorun olmaya devam ettiği ifade ediliyor.
Trump, Somaliland’i Tanıma Kararı Alabilir
Geçtiğimiz kasım ayında The Economist dergisi, geçtiğimiz yıl yaşanan jeopolitik gelişmelerin ve Donald Trump’ın seçim zaferinin Somaliland’ın bağımsızlık hedefi adına olumlu sonuçlar doğurabileceğini belirtmişti. Semaphore adlı haber kaynağı, geçtiğimiz hafta, Trump’ın göreve gelir gelmez Somaliland’ın devlet statüsünü tanımayı planladığını bildirdi. Habere göre Trump’ın bu adımı atamadaki motivasyonu, Somali’den ABD askerlerini çekme emrini geri çeviren Biden yönetimine karşı tavır göstermek olabilir. Başta Somali asıllı Ilhan Omar gibi bazı Demokrat Partili siyasetçiler de, Somali’nin toprak bütünlüğünün korunması gerektiğine dair açıklamalar yapmıştı.
Bir diğer önemli sebebin de son birkaç yıldır ABD’yle müttefik ilişkiler kuran ve Somaliland hükûmetiyle nispeten yakın bağları olan Birleşik Arap Emirlikleri’nin ABD’de yürüttüğü lobi faaliyetleri olabileceği düşünülüyor. Somaliland adına lobicilik faaliyetleri yürüten İngiltere’nin eski Savunma Bakanı Gavin Williamson (2017-2019), geçen ay verdiği bir demeçte Trump’ı bu konuda ikna ettiğini ifade etmişti.
Trump’ın -Afrika Birliği’nin Somali’nin toprak bütünlüğünden yana aldığı tavırla çatışan- olası bağımsızlığı tanıma kararının, Afrika’da diğer ayrılıkçı hareketleri teşvik etme riski getirdiği ve bölge ülkelerinde yeni istikrarsızlıklara yol açabileceği nedeniyle eleştirenler mevcut. Birkaç ay önce Somali’deki bir diğer özerk bölge olan Puntland da Somali hükûmetinin tartışmalı bir anayasa reformu yapmasının ardından bağımsızlığını ilan etmişti. (AA/P)
