Soğuk Savaş’ın Betondan Sınırı: Berlin Duvarı Nedir?
1961'de inşa edilen Berlin Duvarı'nın 1989'a kadar süren varlığı, hem Almanya hem de dünya tarihinde derin izler bıraktı. Soğuk Savaş döneminin ilk akla gelen simgelerinden biri olan Berlin Duvarı, neden çekildi ve nasıl yıkıldı?
Berlin Duvarı, 13 Ağustos 1961 ile 9 Kasım 1989 arasında Almanya’nın başkenti Berlin’i ikiye bölen fiziksel ve ideolojik bir sınırdı. Soğuk Savaş döneminin sembolü hâline gelen bu yapı, sosyalist Alman Demokratik Cumhuriyeti (DDR) ile kapitalist Federal Almanya Cumhuriyeti (BRD) arasındaki derin ayrımı somutlaştırmıştı. İnşası ve yıkılışı, sadece Almanya’da değil, dünya tarihinde de derin izler bıraktı. Peki, Berlin Duvarı tam olarak neydi? Neden inşa edildi ve Alman toplumunu nasıl etkiledi?
İkinci Dünya Savaşı’nın Ardından İkiye Bölünen Almanya
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa tarafından işgal bölgelerine ayrıldı. Berlin, Sovyet etki alanının derinliklerinde olmasına rağmen dört sektöre bölündü. Bu bölünme, iki farklı politik sistemin oluşmasına neden oldu: Batı yanlısı Federal Almanya Cumhuriyeti (Batı Almanya – BRD) ve sosyalist Alman Demokratik Cumhuriyeti (Doğu Almanya – DDR).
1950’li yıllarda iki sistem arasındaki gerilimler arttı. Doğu Almanya, ekonomik olarak daha güçlü olan Batı Almanya’yı tercih eden milyonlarca kişinin göç etmesiyle büyük bir kayıp yaşadı. 1949 ile 1961 yılları arasında yaklaşık 2 milyon 700 bin kişi Doğu Almanya’yı terk etti. Bu durum, Doğu Alman hükûmeti için sürdürülemez bir hâl aldı.
Bu göç dalgasını durdurmak için Doğu Almanya yönetimi, 13 Ağustos 1961’de Berlin Duvarı’nın inşasına başladı. Başlangıçta dikenli teller ve basit barikatlar kuran Doğu Almanya, 3,6 metre yüksekliğinde bir beton duvar inşa etti. Duvar, Berlin şehir merkezinde 44 kilometre, çevresinde ise 112,7 kilometre uzunluğa ulaştı.
Yıllar içinde güvenlik önlemleri artırılarak gözetim kuleleri, duvarın yalnızca fiziksel sınır değil, aynı zamanda insanlık dışı bir kontrol mekanizması olduğunu simgeleyen “Ölüm Şeridi” ve iç duvar gibi eklemeler yapıldı. “Ölüm Şeridi”, 30 ile 100 metre genişliğinde olan, güçlü ışıklarla aydınlatılmış, iz takibinin kolay olması için düz bir kum zemine sahip ve dikenli teller gibi engellerle donatılmış bir güvenlik alanıydı. Bu bölge, silahlı nöbetçiler tarafından sürekli gözetim altındaydı. Tüm bu güvenlik önlemlerine rağmen duvarın 28 yıllık tarihinde yaklaşık 5 bin kişi bu Berlin Duvarı’nı aşmayı başarabildi.
Berlin Duvarı’nın Gölgesinde Yaşamak
Berlin Duvarı, Berlin halkının yaşamını dramatik bir şekilde değiştirdi. Sokakları, meydanları ve hatta binaları böldü. Aileler ve komşular bir anda birbirinden ayrıldı. Özellikle Doğu Berlin’de yaşayanlar için günlük yaşam, duvarın getirdiği kısıtlamalarla şekilleniyordu. Sınır geçiş noktaları çok azdı ve seyahat izinleri sıkı bir şekilde denetleniyordu. En bilinen geçiş noktalarından biri bugün hâlâ Berlin’de ziyaret edilebilen “Checkpoint Charlie” idi.
Duvar, birçok kişi için fiilî bir hapis anlamına geliyordu. Buna rağmen, birçok Doğu Alman vatandaşı tehlikeleri göze alarak Batı Almanya’ya kaçma girişiminde bulundu. Tünel kazanlar, sınırdan resmî olarak geçen araçlarda saklananlar veya kendi yaptıkları sıcak hava balonlarıyla kaçmaya çalışanlar oldu. Ancak birçok kaçış girişimi trajik bir şekilde sonuçlandı: Tahminlere göre, Berlin Duvarı’nı aşmaya çalışırken en az 140 kişi hayatını kaybetti.
Fotoğraf: Bill Perry.
Berlin Duvarı ve Uluslararası Etkileri
“Utanç duvarı” olarak da anılan Berlin Duvarı, yalnızca Almanya’nın bir iç meselesi değil, aynı zamanda Doğu ile Batı arasındaki küresel çatışmanın da bir sembolüydü. Duvar, Sovyetler Birliği ile ABD arasındaki uzlaşmazlığı gözler önüne seriyordu ve Batılı liderler tarafından sert bir şekilde eleştiriliyordu. ABD Başkanı John F. Kennedy’nin 1963’teki “Ich bin ein Berliner” (“Ben bir Berlinliyim”) sözü ve 1987’de Ronald Reagan’ın “Mr. Gorbachev, tear down this wall!” (“Bay Gorbaçov, bu duvarı yıkın!”) çağrısı, bu dönemin unutulmaz anlarından bazılarıdır.
Berlin Duvarı’nın inşası, Batı Almanya’nın iş gücü piyasası üzerinde önemli sonuçlar doğurdu. Doğu Almanya sınırlarının kapanmasıyla Doğu’dan iş gücü akışı sona erdi. Bu durumu telafi etmek için Batı Almanya, İtalya, İspanya, Yunanistan ve 1961 yılında Türkiye gibi ülkelerle iş gücü anlaşmaları yaptı.
Bu iş gücü anlaşmaları kapsamında gelen “misafir işçiler”, Alman toplumunu derinden etkiledi. Çoğu işçi geçici sözleşmelerle gelmiş olsa da birçoğu kalıcı olarak Almanya’da yaşamayı tercih etti. Bu durum, Türk toplumu başta olmak üzere, Almanya’da canlı göçmen topluluklarının oluşmasına yol açtı. Göçmenler, kendi mahallelerini kurdular, camiler, dernekler ve işletmeler açtılar ve Almanya’nın kültürel yapısını zenginleştirdiler.
Berlin Duvarı’nın Yıkılışı ve Almanya’nın Yeniden Birleşmesi
Berlin Duvarı’nın acımasızlığını gözler önüne seren en trajik olaylardan biri Peter Fechter’in hikâyesiydi. 18 yaşındaki duvar ustası Peter Fechter, 1962 yılında Doğu Almanya’dan kaçmaya çalışırken vuruldu ve “ölüm hattı”nda ağır yaralı bir şekilde yerde kaldı. Çığlıkları birçok kişi tarafından duyulmasına rağmen ne Doğu ne de Batı Almanya yetkilileri Fechter’e yardım etmek için müdahale etti. Fechter, insanların gözü önünde kan kaybından hayatını kaybetti. Bu olay, dünya çapında infial yarattı ve Doğu Almanya’nın sınır rejiminin acımasızlığını ortaya koydu.
1980’lerde Doğu Bloğu’nda reform hareketleri hız kazandı. Doğu Almanya’da Leipzig’deki “Pazartesi Gösterileri” gibi protestolar ve kötüleşen ekonomik durum, yönetim üzerindeki baskıyı artırdı. 9 Kasım 1989’da Doğu Almanya Hükûmeti Sözcüsü Günter Schabowski, düzenlediği basın toplantısında sınırların derhal açılacağını duyurdu. Bu açıklama, Berlin Duvarı’nın sonunu getirdi.
O gece binlerce insan sınır kapılarına akın etti ve sınırları aştı. Duvarın yıkılması, Almanya tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı oldu. 3 Ekim 1990’da Almanya’nın resmen birleşmesiyle Berlin yeniden başkent oldu. Bu tarih, bugün de Almanya’nın yeniden birleşmesinin anıldığı bir millî bayram olarak ülke genelinde kutlanmaktadır.
Berlin Duvarı’na Dair Hafıza ve Günümüzdeki Önemi
Berlin Duvarı’nın günümüze ulaşan kalıntıları, tarihî birer belge niteliğinde ve hem Almanya’da hem de dünyanın çeşitli bölgelerinde hâlâ sergileniyor. Berlin’deki en dikkat çekici kalıntı, Ostbahnhof ile Oberbaumbrücke arasında yer alan East Side Gallery. Bu 1,3 kilometrelik alan, 1989’daki duvarın yıkımından sonra 21 ülkeden 118 sanatçı tarafından resimlerle süslenerek dünyanın en uzun açık hava galerisi hâline getirildi. Ayrıca, Berlin’deki Berlin Duvarı Vakfı (Stiftung Berliner Mauer) gibi kuruluşlar, duvarın tarihini ve etkilerini gelecek nesillere aktarmak için çalışmalar yürütüyorlar.
Berlin Duvarı’nın bir zamanlar bölünmüş bir ülkenin ve ideolojik bir çatışmanın fiziksel simgesi olduğunu hatırlatan kalıntıları, müze ve kamusal alanlarda sergileniyor. Kalıntılar, duvarın geçmişteki işlevine dair bir belge niteliği taşıyor ve bölünmüş Almanya tarihine yönelik bir anı olarak korunuyor.
Berlin Duvarı, bir ülkeyi ikiye bölen suni bir sınır yapısından çok daha fazlasıydı. Duvar, Soğuk Savaş’ın ve ideolojik çatışmaların simgesi hâline gelmişti. İnşası, Almanya’da göçmen işçi alımı gibi birçok toplumsal değişikliğe yol açmıştı. Yıkılışı ise özgürlük, birlik ve baskıya karşı direnişin gücünün bir sembolü olarak tarihe geçti.
