ABD’nin Kalkınma Yardımlarını Kesmesinin Küresel Etkileri Ne Olacak?
Trump yönetimi, USAID bütçesini yüzde 83 oranında keserek küresel yardım sisteminde sarsıcı bir değişime imza attı. Peki bu karar, Afrika ve diğer kıtalardaki milyonlarca insanı nasıl etkileyecek? Gıda ve tıbbi tedavilere erişimde yeni krizler kapıda mı?
Amerika Birleşik Devleti’nde Donald Trump, başkanlığa yeniden seçilip 20 Ocak’ta göreve başlamasından saatler sonra, ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) aracılığıyla uluslararası projelere sağlanan 40 milyar doları aşkın yardımı da içeren tüm ABD yardımlarını 90 gün boyunca dondurduğunu duyurmuştu. 10 Mart günü Trump yönetimi tarafından yapılan bir diğer açıklamada ise yardım programlarının yüzde 83’üne son verildiği açıklandı. USAID’in askıya alınmasından bütçe kesintilerine varan süreçte hem Trump yönetimi hem Elon Musk mahkemelik oldu. ABD’nin yeni yardım politikalarının küresel sonuçları uzmanlar tarafından endişeyle karşılandı. Peki ilerleyen dönemde şu ana kadar bu yardımlardan faydalanan ülkeleri neler bekliyor?
USAID, Trump’ın “Önce Amerika” Ajandası İçin Öncelikli Bulunmadı
Trump göreve başladıktan sonra ajansın faaliyetlerinin Trump’ın kampanya sloganlarından ve dış politika kriterlerinden biri olan ‘‘Önce Amerika’’ (İng. America First) gündemi ile uyumlu olup olmadığı değerlendirildi ve daha sonra ‘‘hayat kurtaran insani yardımlar’’ için bazı muafiyetler açıklandı. Fakat bu yönergelerin netlikten uzak ve kafa karıştırıcı olduğu ifade ediliyor.
31 Ocak’ta Elon Musk’ın başkanlığını yaptığı Hükümet Verimliliği Departmanı (DOGE) üyeleri ile birlikte Pennsylvania’daki USAID genel merkezini ziyaretinin ardından, 1 Şubat’ta USAID’nin internet sitesi kapanmıştı. Musk’ın heyeti ve bina içindeki USAID personeli arasında gizli verilere erişim konusunda gergin anlar da yaşanmıştı. Bu olayı takip eden hafta sonu çalışanlar işten çıkarılır ya da disiplin iznine gönderilirken ve USAID’in sunucuları kaldırılarak yardım ajansı büyük ölçüde dağıtılmıştı. Musk, platformu X’te “Hafta sonu USAID’i odun öğütme makinesine attık.” mesajını paylaşarak departmanın tasfiye edilişini kutlamıştı.
Kalkınma Ajansının Belgeleri Yakıldı, Federal Yargıçtan Beklenen Karar Çıkmadı
USAID’in tasfiye sürecine dair öne çıkan gelişmeler arasında Başkan Donald Trump’ın kuruma ait gizli belgelerin imha edilmesi talimatı vermesi de vardı. Sendikalar ve sivil toplum kuruluşları, bu karara önemli belgelerin kaybolması ve şeffaflığa aykırılık nedeniyle karşı çıkmıştı. USAID personeli ise yasal girişimlerde bulunarak bu belge imha sürecini durdurmak istemişti. Ancak, Trump yönetimi ajansın belgeleri arasındaki yalnızca eski ve gereksiz olanlarının imha edildiğini ve personellerle ilgili dosyaların güvence altına alındığını belirtti.
Bu açıklamalar sonrasında, sendikalar itirazlarını geri çekti. Trump tarafından atanan ABD Bölge Hakimi Carl Nichols, belgelerin parçalanması veya yakılması için belirlenen kayıtların eski olduğunu, artık ihtiyaç duyulmadığını ve bu belgelerin USAID’in neredeyse tamamen tasfiye edilmesiyle ilgili devam eden mahkeme mücadeleleriyle ilişkilendirilmediğini belirleyerek geçici bir ihtiyati tedbir kararı vermeyi reddetti.
Kalkınma Yardımlarından Sorumlu USAID Neden Bu Kadar Önemli?
ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı, 1961 yılında Başkan John F. Kennedy tarafından Soğuk Savaş (1947-1991) döneminde kurulmuştu. Amerika’nın bu kurum üzerinden hem Sovyet etkisine karşı aldığı konumunu güçlendirmek hem de küresel sağlık, afet yardımı, sosyoekonomik kalkınma, çevre koruma, demokratik yönetim ve eğitim gibi çeşitli konulardaki acil durumlara yanıt vermesi hedefleniyordu.
Kurulduğu andan itibaren Cumhuriyetçiler ve Demokratlar arasında tartışma konusu olmaya devam eden USAID, 2001 yılından bu yana yıllık ortalama 23 milyar dolar civarında dağıtım yapmış ve dünyanın en büyük yardım ajanslarından biri hâline gelmişti. 2024 yılında, ABD’nin BM tarafından kaydedilen tüm insani yardımların yüzde 40’ını sağladığı ve her yıl yaklaşık 72 milyar dolar yardım harcaması yaptığını bildirmişti. Bu yardımlar federal bütçenin (6,1 trilyon dolar) yüzde 1,2’sini oluşturuyordu. Öte yandan; ABD, en büyük bağışçı olmasına rağmen, ulusal gelirine oranla G7 ülkeleri arasında dış yardımlara en az bütçe ayıran ülke konumunda. ABD’nin yurt dışı yardımlara ayırdığı pay yüzde 0,24 iken, örneğin Birleşik Krallık ulusal gelirinin yüzde 0,58’ini bu alana harcıyor.
USAID’in, başta Afrika olmak üzere 100’den fazla ülkede misyonları, hem Amerika’nın uluslararası arenada duruşu hakkındaki iç tartışmaları açısından hem de küresel sağlık politikalarının gidişatı açısından belirleyici olmuştu. Kalkınma yardımlarının, felç edilmesi ile siyasi bir pazarlık unsuru haline geleceği endişesini doğurmuştu.
Yardımların Kesilmesinden En Büyük Darbeyi Afrika Alacak
Haftalarca süren belirsizliğin ardından, 10 Mart’ta ABD Dışişleri Bakanı Marco Rubio, Trump yönetiminin USAID bünyesindeki programlarının yüzde 83’ünü sonlandırdıklarını açıkladı.
ABD hükûmetinin HIV projelerine yönelik finansmanı kalıcı olarak sonlandırmasının ardından, başta kadın ve çocuklar olmak üzere birçok farklı kesimin risk altında kaldığını belirtiliyor. Uzmanlar, bunun sonucunda ölüm oranlarında büyük bir artış yaşanacağını öngörüyor. Yapılan modellemelere göre, kesintiler önümüzdeki 10 yıl içinde Güney Afrika’da 500 binden fazla insanin ölümüne yol açabilir.
Elizabeth Glaser Pediatrik AIDS Vakfı, Lesotho, Esvatini ve Tanzanya’da 350.000’den fazla kişiye HIV tedavisi sağlayan üç projesi için fon kesintisi bildirimi aldığını açıkladı. Bu kişilerin arasında, hastalığı bebeklerine bulaştırmamak için antiretroviral ilaç kullanmaya devam etmesi gereken 10.000’den fazla HIV pozitif hamile kadın bulunuyor. Ayrıca ilgili sektörlerde çalışan binlerce kişinin önümüzdeki günlerde işlerini kaybedeceği tahmin ediliyor.
Trump’ın USAID bütçesinde yaptığı yüzde 83’lük kesinti kapsamında BM Dünya Gıda Programı (WFP), Somali’ye yapılan gıda yardımlarını azaltılacağı da yer alıyor. Uzmanların yayınladığı tahmini verilere göre kuraklık, küresel enflasyon ve çatışmalar nedeniyle Nisan 2025’ten itibaren Doğu Afrika’da 4,4 milyon insan yetersiz beslenme riski ile karşı karşıya kalacak.
Bangladeşte’ki Rohingya mülteci kamplarına yapılan gıda yardımlarının yarı yarıya düşürülmesi ve Kenya’daki mültecilere yapılan gıda yardımlarının kesilmesi de Trump yönetiminin aldığı kesinti kararın sonuçları arasında yer alıyor.
ODI Global Washington adlı düşünce kuruluşunun direktörü Elizabeth Campbell, The Guardian’a verdiği demeçte bu kesintilerin sonuçlarının yüksek yetersiz beslenme oranları, açlık ve ölümler anlamına geldiğini vurguladı. Campbell’a göre ABD’nin yarattığı boşluğu, doldurabilecek başka bir bağışçı ya da bağışçı grubu bulunmuyor.
Gıda ve Nakdi Yardım Programları Risk Altında
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) en güncel raporunda 2023 yılı itibarıyla dünya genelindeki 281,1 milyon insanın hayatlarını sürdürdüğü şartlar, “ciddi gıda güvensizliği” olarak tanımlanıyordu. FAO verilerine göre, dünya çapında 36 milyon insan akut yetersiz beslenmeyle mücadele ediyor; bunlardan 10 milyonu ise ağır beslenme yetersizliği içinde.
The Guardian’a konuşan USAID yardım çalışanları, ABD hükûmetinin aniden fonları kesmesi ve ABD’nin iç piyasadaki fazla tarım ürünlerini satın alarak siyasi kazanım elde etmeye yönelik baskısı nedeniyle, etkili beslenme ve nakit yardımı programlarının feda edilebileceğinden endişe ettiklerini paylaştı. Yetersiz beslenmenin artmasının yanı sıra, sağlık merkezlerinin kapanması nedeniyle bu insanlara tıbbi müdahale yapılamayacağı da büyük bir endişe kaynağı.
Bütçe kesintileri yalnızca ABD’nin değil, Birleşik Krallık ve Almanya’nın da gündeminde. Mart ayının başında, İngiltere’nin, 2023’te dış yardım bütçesini GSYİH’nin yüzde 0,58’inden yüzde 0,3’üne düşürerek yaklaşık 6 milyar sterlinlik bir kesinti yaptığı kaydedilmişti. Dünyada ABD’den sonra en büyük yardım bağışçısı ülke konumundaki Almanya’nın ise yakında şansölye olarak göreve başlaması beklenen Friedrich Merz’in savunma harcamaları taahhüdü sebebiyle yardım fonlarında kesintiyi gündeme alması bekleniyor.
ABD Uzun Vadeli Yardımları Bütünüyle Bırakabilir
ABD, Birleşik Krallık ve çoğu Avrupa ülkesinin yardım kalemlerinde yaptığı kesintilerin, doğrudan yardım türlerine odaklanma riski taşımasından dolayı endişe yaratıyor. Bu eğilim değişikliği, nakit yardımlarının ve uzun vadeli beslenme desteklerinin feda edilmesi ve 20 yıl önceki direkt yardım sistemine dönmek anlamına gelebilir.
Uzmanlar, son 20 yılda doğrudan gıda dağıtımı gibi yardımların yerine, insanlara kendi kararlarını verebilmeleri için küçük nakit ödemeleri yapma yaklaşımına doğru bir kayış yaşandığını ifade ediyor. Uluslararası Kurtarma Komitesi (IRC) raporlarında da vurgulanan bu yaklaşım, hem ekonomik dengeyi daha iyi koruyor hem de gıda alımında yerel pazarlara destek vererek yerel ticareti canlandırıyor. Örneğin, 2023 yılı boyunca yapılan WFP’nin gıda yardımlarının 3’te 1’inin 2,8 milyar dolarlık nakit ödeme ile sağlandığı biliniyor.
Geçmiş yıllarda ABD’nin ise iç piyasasındaki fazla tarım ürünlerini satın alıp dışarıya yardım olarak değerlendirdiği biliniyordu. 2022’de USAID, ABD üreticilerinden 2,6 milyar dolarlık bir harcama yaparak 1,8 milyon ton tarım ürünü satın almıştı. ODI Global Washington’dan Campbell’a göre, kesinti kararına rağmen ABD gıda yardımları vermeye devam ederse, fazla buğdayı satacak pazar ihtiyacı devam edeceği için iç piyasadaki fazla tarım ürünleri, büyük ihtimalle doğrudan gıda yardımı türüne dönüştürülebilir. Bu da tedrici gıda yardımı ve nakit yardımların yapılmaması yahut oranlarının düşürülmesi ve uzun vadeli çözümlerden feragat etmek anlamına geliyor.
USAID’deki kesintinin ardından 51 farklı ülkede faaliyet gösteren Action Against Hunger gibi yardım kuruluşları, “acil durum modu”na geçtiğini beyan ederken bir yandan da daha kapsamlı beslenme ve gıda güvenliği programları sağlamak içi halktan ve özel bağışçılardan bağış toplamak zorunda kalacaklarını belirtti.
“Gıda Güvensizliği Olan Ülkelere Kalkınma Yardımı Yapılmalı”
Toprak verimliliği üzerine yaptığı çalışmalarla 2020 Dünya Gıda Ödülü’nü kazanan Hint asıllı bilim insanı Dr. Rattan Lal, son dönemdeki dış yardım kesintilerine dair The Guardian’a verdiği demeçte aslında dünyanın hiçbir yerinde gıda arzı kıtlığı olmaması gerektiğini ve buna karşın insanların kendi gıdalarını üretme yeteneğine sahip olması gerektiğini vurguladı: “Açlık gerçekten insan yapımı bir felakettir. Gıda güvensizliği ve yetersiz beslenme, yeterince üretim yapmamamızdan kaynaklanmıyor. Bu, yoksulluk, erişim, savaş, siyasi çatışma ve diğer sosyo-ekonomik sorunların bir problemi.”
Sahra Altı Afrika ülkelerindeki gıda güvensizliğinin yüksek olduğu bölgelerin, kendine yeterli hâle gelmek için gereken araziye ve koşullara sahip olduğunu belirten Lal, bu bölgelerde tarımın gelişmesi için yatırım yapılması gerektiğinin altını çizdi.
USAID, Afrika’da “Koyun Postuna Bürünmüş Bir Kurt” Muydu?
Öte yandan, Afrika Birliği’nin eski Birleşmiş Milletler Büyükelçisi Chihombori-Quao ise, USAID’nin Afrika genelinde ‘büyük bir müdahele’ ajandasıyla hareket ettiğini söylerek kurumun varlık amacını tartışmaya açtı. Chihombori-Quao, Al Jazeera’ya verdiği röportajda, Trump yönetiminin yardımları sona erdirmesi Afrika için bir trajedi olmaktan çok, kutlanması gereken bir durum olmalı.
Chihombori-Quao, USAID’in Afrika’daki eğitim ve sağlık projeleri için onlarca yıl boyunca pek bir şey başaramadığını ve sıklıkla çevre, insan hakları ya da sosyal adalet gibi gerekçelerle ülkeleri istikrarsızlaştırdığını vurguladı. Eski büyükelçiye göre eğer ABD, Afrika ile ilgilenmiyorsa Afrika liderlerinin bir duruş göstermeleri ve daha iyi ilişkiler kurmak için “yalvarmamaları” gerekiyor. (P)
