'Dosya: "Katılım Bankacılığı"'

Gelişmekte Olan Bir Sektör: Katılım Finansı

Küresel bir sektör hâline gelen İslami finansın önümüzdeki yıllarda daha da yaygınlaşacağı öngörülüyor. Peki, 1960’larda şekillenmeye başlayan İslami finans günümüzdeki konumuna nasıl ulaştı?

İslami finans, İslam hukukuna uygun olarak işleyen bir finansal sistemdir ve temel ilkeleri hakkaniyet, adalet ve şeffaflıktır. Bu sistem faiz, manipülasyon, fiyat yükseltme, tekel kurma gibi ahlaki olmayan uygulamaları ve dinen izin verilmeyen tüm ticari faaliyetleri yasaklar. İslami finansın kökleri 7. yüzyıla kadar dayandırılabilir. Alım-satım işlerinde ve ticarette etik ve ahlaki değerleri ön planda tutar.

Modern İslami finans sektörü, 1960’lı yıllarda şekillenmeye başladı ve 1975 yılına gelindiğinde Suudi Arabistan’da İslam Kalkınma Bankası kuruldu. Aynı yıl Birleşik Arap Emirlikleri’nde (BAE) Dubai İslam Bankası adıyla ilk İslami ticaret bankası kuruldu. Bugünse İslami tahviller dünya çapında birçok finans merkezinde işlem görüyor ve sektör küresel bir boyuta ulaşmış durumda. Bugün İslami finans, Malezya, Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, BAE ve İngiltere gibi birçok ülkede mevcut ve Müslüman tüketicilerle yatırımcıların değişen ihtiyaçlarını karşılamak için yeni ürün ve hizmetlerle gelişmeye devam ediyor.

Öncü Niteliğindeki İlk Denemeler

İslami finans alanındaki ilk girişimlerin 1960’ların başında Malezya ve Mısır’da gerçekleştirildiğini görüyoruz. 1963 yılında kurulan ve Hac Yönetimi ve Fon Kurulu (PMFB) olarak da bilinen Tabung Haji, İslami finansın modern tarihteki en eski deneyleri arasında kabul edilmektedir. Bu, hac yapmak isteyen Malezyalı Müslümanlar için tasarruf ve yatırımlarını yöneten Malezya hükûmetine ait bir kurumdur. Tabung Haji’nin amacı, Müslümanlara hac ziyaretleri için para biriktirmeleri adına güvenli ve güvenilir bir yöntem sağlamak ve yolculuğun finansal ve lojistik gereksinimlerini karşılamalarına yardımcı olmaktı. Kurum Malezyalı Müslümanların hac ziyareti gerçekleştirmek için tasarruf etmeleri adına güvenilir ve etkili bir yöntem sağlamada başarılı oldu. Ayrıca, Malezya’daki Müslüman toplum arasında finansal okuryazarlık ve tasarruf kültürünün teşvik edilmesini sağladı. Tabung Haji 1963 yılında her biri 46,000 RM (Malezya Ringgiti) mevduat yatıran 1281 kayıtlı üye ile başlamıştı. Fon hâlihazırda 88 milyar RM’den büyük (20 milyar dolar) mevduat içeren dokuz milyon hesabı yönetiyor.

Mit Ghamr Tasarruf Bankası, aynı yıl içinde gerçekleşen bir başka İslami finans deneyidir. Sosyal bankalar mefhumu ilk olarak 1963 yılında Mısır’da ortaya çıkmıştı. Bu tür bankaların kurulmasının arkasındaki temel sebep, Müslümanların tasarruflarını şeriat kaidelerini ihlal etmeden harekete geçirmek ve caiz (helal) kazanç elde etmelerine yardımcı olmaktı. Bu bankalar mevduat hesapları, kredi hesapları, öz sermaye katılımı, doğrudan yatırım ve sosyal hizmetler gibi farklı hizmetler sundu.

Rakamlarla Günümüzde İslami Finans

Bu ilk deneylerden beri ve özellikle son 10 yılda İslami finans önemli bir büyüme yaşadı ve dünya çapında giderek popülerleşti. İslami Finans Gelişim Göstergesi 2022’ye göre, küresel İslami finans endüstrisinin büyüklüğü 2020’deki 3,390 milyar dolarlık hacimden 2021’de 3,958 milyar dolara ulaştı.
İslami finans 70 ülkede uygulamada ve en büyük pazarlar Orta Doğu ve Güneydoğu Asya’da bulunuyor. Malezya, Suudi Arabistan ve BAE en büyük İslami finans piyasaları arasında. Küresel İslami finans varlıklarının yüzde 70’inden fazlasını oluşturan İslami bankacılık varlıkları 2021’de yaklaşık yüzde 17’lik bir büyüme oranıyla 2.765 milyar dolara ulaştı. Varlık hacmine göre en büyük İslami bankalar arasında Al Rajhi Bank, Dubai Islamic Bank ve Kuwait Finance House bulunuyor. Refinitiv Islamic Finance’e göre, küresel sukûk ihracı 2019’daki 126,9 milyar dolardan 2020’de 148,4 milyar dolara yükseldi. Malezya ise küresel sukûk ihraçlarının yüzde 60’ından fazlasını oluşturuyor. Küresel tekâfül primleri, 2018’de 47 milyar dolardı. 2019’da ise 54 milyar dolara ulaştı. En büyük tekâfül pazarları Malezya, Suudi Arabistan ve BAE’de.

Türkiye’deki Durum

Türkiye’de İslami finans, olumlu hükûmet politikaları ve şeriata uygun finansal ürün ve hizmetlere yönelik artan talep nedeniyle son on yılda hızla büyüyor. Hükûmet 2015 yılında ülkedeki İslami bankacılık kurumlarını düzenlemek ve tanıtmak için Türkiye Katılım Bankaları Birliği’ni (TKBB) kurdu. Türkiye’de aralarında Albaraka Türk, Kuveyt Türk, Türkiye Finans, Ziraat Katılım ve Vakıf Katılım’ın da bulunduğu, yerel olarak “katılım bankası” olarak bilinen altı İslami banka bulunuyor. Şubat 2020’de ülkenin Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Türkiye Emlak Katılım Bankasına da (Emlak Bank) bankacılık lisansı verdi. Moody’s Investors Service tarafından hazırlanan bir rapora göre, İslami bankaların Türkiye’deki pazar payının 2025 yılına kadar yüzde 15’e ulaşması bekleniyor.

Şeriata uyumlu finansal ürün ve hizmetlere yönelik artan talep ile Türkiye’deki İslami finans sektörü önümüzdeki yıllarda büyümeyi sürdürmeye hazır görünüyor. Hükûmetin son on yılda altyapı projelerini finanse etmek için birkaç sukûk ihraç ettiği Türkiye, sukûk piyasasında aktif bir şekilde faaliyet gösteriyor. 2021 yılında Türkiye ilk beş egemen sukûk ihraççısı arasında yer aldı. Tekâfülün hâlen nispeten yeni bir konsept olduğu Türkiye’de 2017 yılında tekâfül şirketlerinin kurulmasına imkân sağlayan düzenlemeler getirildi. O zamandan beri ülkede Malezya’nın “Takaful”unun Türkiye şubesi de dahil birkaç tekâfül şirketi kuruldu. Şeriata uyumlu finansal ürün ve hizmetlere yönelik artan talebe nazaran Türkiye’de İslami finansman sektörünün büyümeye devam etmesi bekleniyor.

Malezya’daki Gelişmiş Mevzuat

Malezya hızla büyüyen İslami finans sektörünün en önemli oyunculardan biri. Malezya’nın İslami finansı geliştirme çabaları hükûmetler ve Merkez Bankası tarafından desteklendi, böylece ortaya iyi düzenlenmiş ve sağlam bir İslami finans ekosistemi çıktı. 2021 itibariyle Malezya, 2,2 trilyon RM (539 milyar dolar) pazar büyüklüğü ile Güneydoğu Asya’daki en büyük İslami finans pazarına sahipti. Ülke aynı zamanda İslami ilkelere uygun olan ve konvansiyonel tahvillere benzeyen sukûkun dünyadaki en büyük ihraççısı durumunda. Küresel sukûk pazarının yaklaşık yüzde 44’ünü oluşturuyor.

Malezya’nın İslami finans alanındaki başarısının temel nedenlerinden biri, son otuz yılda geliştirilen mevzuat çerçevesidir. Malezya Menkul Kıymetler Komisyonu sukûk ihracını düzenlemekten sorumluyken ülkenin merkez bankası -Bank Negara Malaysia- İslami finans kurumlarının kurulmasında ve düzenlenmesinde etkili olmuştur.

Malezya’nın İslami finans sektörü; İslami bankalar, tekâfül (İslami sigorta) şirketleri ve İslami sermaye piyasaları da dâhil olmak üzere bir dizi kurum tarafından destekleniyor. 2021 itibariyle Malezya’da faaliyet gösteren ve toplam varlıklarının büyüklüğü 684 milyar RM (167 milyar dolar) olan 18 İslami banka mevcut. Tekâfül şirketlerinin 2020 yılındaki toplam kaydedilmiş brüt katkısı ise 12,6 milyar RM (3 milyar dolar).

Son yıllarda Malezya ayrıca finansal katılımı artırmak ve İslami finansmanı teşvik etmek için teknolojiye başvuruyor ve İslami FinTek (İng. “fintech”) [1] sektörünü geliştirmek için çalışıyor. 2021 itibariyle Malezya’da faaliyet gösteren yaklaşık 25 İslami FinTek şirketi vardı. Genel olarak Malezya’nın İslami finans alanındaki başarısı iyi düzenlenmiş ekosistemine, destekleyici hükûmet politikalarına ve bir dizi İslami finans ürün ve hizmetlerinin geliştirilmesine bağlanabilir. Ülkenin İslami finansmanı teşvik etme çabalarının, önümüzdeki yıllarda sektörde daha fazla büyüme ve yenilikle sonuçlanması muhtemel.

İngiltere’de İslami Finans

İslami finans İngiltere’ye ilk olarak 1980’lerde murabaha işlemlerinin tanıtılmasıyla geldi. İngiltere’deki ilk İslam bankası olan Al Baraka International 1982 yılında açıldı. Bunu ticaret finansmanı, kiralama ve proje finansmanı alanındaki şeriata uyumlu ısmarlama ürünlerin yaygınlaşması izledi. Ülkede otuz yılı aşkın süredir İslami finans sektörü ciddi manada destekleniyor. Birleşik Krallık, Avrupa’daki ilk bağımsız İslami finans kurumu olan ve ismi ilk başta Britanya İslam Bankası olan Al Rayan Bank’ın 2004’teki kuruluşuna ev sahipliği yaptı. Bugün şeriata uyumlu ürün ve hizmetler, İngiltere’de faaliyet gösteren yirmiden fazla İslami ve konvansiyonel banka tarafından sunuluyor. Londra, Londra Metal Borsası’nda (LME) işlem gören sözleşmeler yoluyla emtia murabahası işlemlerinin önde gelen merkezi hâline geldi. Benzer şekilde, ikincil piyasalarda şeriata uyumlu ürünlerin tanıtımı, dağıtımı ve ticareti için cazip bir çevre ve mevzuat çerçevesi oluşturmak için çaba gösteriliyor.

İslami Finansın Geleceği

İslami finansa dair yapılan projeksiyonlar genellikle olumlu. Bu küresel sektörün önümüzdeki yıllarda büyümeye devam etmesi bekleniyor. Bazı tahminler sektör hacminin 2026 yılına kadar 5,9 trilyon dolara ulaşabileceğine işaret ediyor. Şeriata uyumlu yeni FinTek ürünlerinin geliştirilmesiyle birlikte yenilik ve dijitalleşmeyi benimsemek üzere Afrika, Avrupa ve Amerika’da teşekkül etmekte olan yeni pazarlar ile coğrafi olarak da genişlemeye devam etmesi bekleniyor. İslami finansın çevresel, sosyal ve yönetişimsel (ESG), ayrıca yatırıma dair değerlendirmeleri giderek daha fazla etkilemesi ve ürün ve hizmetlerine dâhil etmesi de beklentiler arasında. Ayrıca geleneksel finans ile iş birliği yapması ve küresel finansal sistemine entegre olması da yine beklentilerden biri. Ne var ki, İslami finansın daha iyi bir geleceğinin olması için yapılması gereken çok şey var. Geleneksel finansal düzenlemelerde yerleşik (özellikle de borç temelli araçlar ve kitlelerin yoksullaşmasıyla ilgili sorunlara dair) tuzaklardan çıkış yollarını bulmak meselesi başlıca gündem maddesi olmalıdır.

Dipnot

[1] İslami FinTek kavramı, İslam’a uygun finansal ürün, hizmet ve yatırımların inovasyon ve teknoloji tabanında gerçekleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır.

Omar Kachkar

Doç. Dr. Omar Kachkar, İstanbul İbn Haldun Üniversitesi Yönetim Bilimler Fakültesi İşletme Bölümünde öğretim görevlisidir. İşletme yönetimi alanındaki doktora eğitimini Uluslararası Malezya İslam Üniversitesinde tamamlamıştır. 

Yazarın diğer yazıları
Bu yazıyla ilgili yorumunuzu paylaşabilirsiniz. Bunu yaparken Yorum Kurallarımızı dikkate alın lütfen.
Yorum adedi#1

*Tüm alanları doldurunuz

  • kadir yavuz
    2023-05-31 14:55:44

    Selamunaleykum. islami finans uygun kolay projeler üretip nitelikli müsluman yetıştırmelıdır. ben bazı projelerım var iletışım kursunlar benımle konuşalım. +905423387759

Son Yüklenenler