Almanya’da ve Dünyada Vatandaş Statüsü Olmayanların Durumu
Almanya'da 125 bin, dünya genelinde ise 10 milyon insanın bir ülkenin vatandaşlığına sahip olmadan yaşadığı tahmin ediliyor.
Almanya’da bir ülke vatandaşlığına sahip olmadan yaşayan yaklaşık 125 bin kişi bulunuyor. Vatandaş statüsü olmayanlar, resmî işlemler sırasunda ve günlük yaşamda birçok engelle karşı karşıya kalıyor. Göç ve entegrasyon temalı habercilik yapan Mediendienst Integration’un hazırladığı bilgi notu, insanların neden ve nasıl “devletsiz” (Alm. staatenlos) duruma düşebileceğini ve Almanya’da özelindeki sıkıntılarını inceliyor.
Almanya’da Yaşayan “Devletsiz” İnsan Sayısı
Almanya’da, şu anda yaklaşık 124.500 kişi, bir ülkenin vatandaşlığına sahip değil. Yabancılar Merkezi Kayıt Defteri (AZR) verilerine göre yaşıyor, bu durumdaki insanların yaklaşık 29.500’ü resmen “devletsiz” kabul edilirken, yaklaşık 95.000’inin durumu ise “belirsiz vatandaşlık” olarak tanımlanıyor. Uluslararası hukuka göre, vatandaşlığı kesin olarak belirlenmeyen kişilere “defakto devletsiz” olarak muamele edilmesi gerekiyor. Buna uygun olarak, Almanya’da vatandaşlık statüsü belirsiz olan kişilerin de belirli koşullar altında “devletsiz” olarak kabul edilmesi gerekiyor.
Verilere göre, vatandaşlığa sahip olmayanların yüzde 37’si 18 yaşının altında. 8.300 kadarının ise Almanya’da doğduğu belirtiliyor. Vatandaşlık statüsü belirsiz olanların, yüzde 60’ı beş yıldan uzun süredir Almanya’da ikamet ediyor.
Almanya’da Bir atandaşlığa Sahip Olmayan Kişi Sayısı Artıyor
Vatandaşlığa sahip olmayanlardan birçoğunun 2014-2016 aralığında ülkeye gelmeden evvel Suriye veya Lübnan’da yaşıdığı kaydediliyor. Bunların büyük kısmını Kürtler ve Filistinli göçmenler oluşturuyor. Şubat 2023 itibarıyla bu kapsamdaki yaklaşık 37.500 kişinin Suriye’de, takriben 6.300’lük bir kesimin ise Lübnan’da doğduğu biliniyor.
Belirsiz vatandaşlık durumuna sahip kişilerin neredeyse üçte biri (yaklaşık 7.500) tolere edilmiştir veya oturma izni yoktur (16.000).
Dünya Genelindeki Durum
Dünya genelindeki ne kadar insannın bu durumda yaşadığını tam olarak bilmek zor. Birleşmiş Milletler’e göre, Kasım 2021 itibarıyla resmî olarak 4.2 milyon kişi kaydedilmiş olsa da bu sayının daha yüksek olmasının muhtemel olduğu hatırlatılıyor. Buna binaen yapılan tahminlere göre, dünya genelinde yaklaşık 10 milyon devletsiz insan var. Vatandaşlığa sahip olmayan insanların en yoğun yaşadığı ülkelerin başında Fildişi Sahilleri bulunuyor. Burada, 700 bin ila 1 milyon 600 bin kişinin yaşadığı düşünülüyor ve bunların ekseriyetinin tarım işçileri olduğu ifade ediliyor.
20. yüzyılın ikinci yarısında başlayan dekolonizasyon sürecinde eski sömürge ülkelerinde çok fazla insanın vatandaşlık için aranan şartları sağlamadığı gerekçesiyle statüsüz kaldı. Örneğin, Myanmar’da ülkenin Müslüman azınlığı olan Arakanlılar (Rohingya) ülkenin vatandaşlık yasalarının kapsamına sokulmadı. Bu durumun Rakhine eyaletinde yaşayan 500 bin ile 600 bin arasındaki bir nüfusu etkilediği ifade ediliyor. Son yıllarda ülkedeki büyüyen istikrarsızlık ve zulümden kaçan Arakanlıların yoğun olarak göç ettiği Bangladeş’te 850 binin üzerinde devletsiz Arakanlı yaşıyor. Bangaledeş’teki Hint-Aryan kökenli bir halk olan Bihariler de yaşamlarını aynı hukuki belirsizlik içerisinde idame ettirmekte.
İnsanlar Neden ve Nasıl Vatandaş Olamıyor?
Bir kişinin vatandaşlığının yasal bir süreç ya da idari bir işlem sonucunda iptali, uluslararası sözleşmelere aykırı bir eylem olsa da bu devletlerin sıklıkla uyguladığı bir karar.
Kasıtlı kararların neticesinde yaşanan vatandaşlık kaybının dışında, bir insanın vatandaş statüsü ve haklarına sahip olmaması, genellikle birden fazla faktörün bir araya gelmesiyle ortaya çıkıyor. Bunların başında kişinin, aynı durumdaki anne ve babasından bunu devralması bulunuyor. Amerika Birleşik Devletleri gibi doğum yeri esasına göre vatandaşlık veren istisnai ülkeler haricinde, birçok ülke kendi sınırları içinde doğanlara otomatik olarak vatandaşlığa sahip olma hakkı tanımıyor. Almanya da hakkı otomatik olarak vermeyen ülkelerden biri. Bunun yanı sıra, sadece vatandaşlığın sadece baba üzerinden geçtiği ülkeler de mevcut. Equality Now adlı kuruluşun bir raporuna göre, 2022 itibarıyla anne ve baba arasında böylesi bir ayrım uygulayan mevzuata sahip 49 ülke bulunuyor.
Bir devlet yıkıldığında ya da dağıldığında, ülkedeki insanların eski devletin yerini alan devlet ya da devletlerin otomatik olarak vatandaşı hâline gelmediği durumlar da söz konusu. Rusya ve Kazakistan’da yaşayan eski SSCB vatandaşlarının yanı sıra, ülke dışına yerleşmiş Romanyalıların bir kısmı da 1989’da Romanya Sosyalist Cumhuriyeti’nin dağılmasından dolayı vatandaşlıklarını kaybetmişti.
Devletlerin, genellikle etnik, dinî veya diğer azınlık gruplarını vatandaşlık dışı bıraktığı durumlar da söz konusu. Örneğin; Suriye’de 1962 nüfus sayımı sırasında ülkenin kuzeyindeki yaklaşık 120.000 Kürt vatandaşlıktan çıkarıldı. Letonya ve Estonya da, SSCB’nin çöküşü sırasında Rus azınlıklarını vatandaşlıktan çıkardı ve “vatandaş olmayanlar” kategorisini oluşturdu.
İsrail’in 1948’d kurulmasıyla yaklaşık 700.000 Filistinli komşu ülkeler olan Lübnan veya Suriye’ye kaçsa da kendileri ve çocukları bu ülkelerin vatandaşları olamadı. Şu anda milyonlarca mülteci Filistinli devletsiz olarak yaşamakta. Almanya Federal Meclisi 2018 yılı itibarıyla çevre ülkelerde beş milyondan fazla statüsüz Filistinli olduğunu, ayrıca Gazze Şeridi ve Batı Şeria’da 1.4 milyon devletsiz Filistinlinin daha olduğunu tahmin ediyor.
Günlük Hayatta “Devletsiz” Olmak
Vatandaşlığa sahip olmayan kişiler, ne kadar süredir Almanya’da yaşadıklarına veya burada doğup doğmadıklarına bakılmaksızın, günlük yaşamda birçok engelle karşılaşıyor. Örneğin, seçimlere katılamazlar. Banka hesabı açmaktan konut bulmaya ya da bir işe başvurmaktan eğitime erişime uzanan bir skaladadaki çeşitli kamu ve özel sektör hizmetlerine erişimde devletsiz ya da statüsü belirsiz bir kişi olmak, birçok dezavantaja yol açıyor.
Örneğin, doğum belgesi olmayan ya da ebeveynlerinin kimlik tespiti yapılamayan bir kişi evlilik işlemlerini yerine getiremez. Bazı devletler devletsizlere uluslararası seyahat edebilmeleri için verilen belgeleri pasaport yerine kabul etmediği bazı kısıtlamalara ve sınırdan geri çevrilmeye maruz kalabilirler.
Almanya’da Değişen Vatandaşlık Mevzuatı ve Devletsizler
Vatandaşlık kazanmanın devletsiz durumda yaşamaktan çıkmanın tek yolu olduğu için uluslararası hukuk, ülkelerin orada yaşayan etkilenen kişileri daha hızlı bir şekilde vatandaşlığa alması gerektiğini belirtiyor. Almanya, belirli koşulları sağlayan devletsizleri 8 yerine 6 yıllık ikamet süresinin ardından “takdir yetkisi” kullanarak vatandaşlığa kabul ediyor.
SPD, Yeşiller ve FDP’den oluşan koalisyon hükûmetinin hayata geçirmeyi planladığı yeni vatandaşlık mevzuatı, Almanya’da uzun yıllardır yaşayan göçmen kökenliler daha hızlı vatandaşlık alabilmesinin önünü açıyor. Buna göre, Almanya’da vatandaşlığa geçmek için mevcut 8 yıl şartı 5 yıla ve ileri dil becerisi gibi özel şartları karşılayanlar için 3 yıla inecek. Kasım itibarıyla yasalaşması öngörülen yeni yasa paketi, bir ülke vatandaşı olmayan kişilere yönelik bir kolaylaştırmayı öngörmüyor. (P)
